Hið forna, horfna beyki

TRÉ VIKUNNAR XV

Í íslenskum jarðlögum frá því fyrir ísöld hafa fundist leifar ýmissa trjáa sem ekki vaxa villtar á landinu í dag. Meðal þeirra trjáa sem fundist hafa eru tré af ættkvísl beykitrjáa eða Fagus spp. Eldri heimildir greina frá því að hér á landi mætti telja allt að sex eða sjö tegundir beykitrjáa á tertíer. Þegar laufblöð núlifandi tegunda eru skoðuð má greina töluverðan fjölbreytileika í útliti. Ekkert bendir sérstaklega til þess að fjölbreytileikinn hafi verið eitthvað minni á öðrum jarðsögutímabilum. Þegar það er haft í huga þarf það ekki endilega að koma á óvart að nýrri rannsóknir benda til þess að það sé ofmat að svo margar tegundir hafi vaxið hér á tertíer. Nú eru tegundirnar taldar hafa verið tvær. Það sem merkilegra er að þær eru skýrt afmarkaðar í tíma. Eftir að önnur þeirra hvarf úr setlögum leið langur tími þar sem engin merki eru um beykitré hér á landi. Svo birtist hin!

Þessi pistill fjallar um þessar tvær fornu en horfnu beykitegundir.

 

Nærmynd af vetrarlaufum skógarbeykis, Fagus sylvatica, að vetri til. Þessi laufblöð eiga það sameiginlegt með hinu forna beyki sem óx á Íslandi að vera horfin. Tréð lifir samt góðu lífi, enda laufgast það árlega. Eins og sjá má eru laufin nokkuð mismunandi þótt þau tilheyri sama trénu. Mynd: Sig.A.

Hvað hefur fundist?

Þótt í inngangskaflanum hér að ofan sé fyrst og fremst fjallað um laufblöð sem fundist hafa er það ekki svo að aðeins hafi fundist hér laufblöð. Hér hafa nefnilega líka fundist aldin og fræ. Svo þegar farið var að skoða þetta betur hafa einnig fundist frjó sem greind hafa verið til beykis. Laufblöðin eru samt mest áberandi. Vísbendingarnar, eða eigum við heldur að segja sönnunargögnin, liggja því alveg fyrir. Á Íslandi óx beyki á tertíer. 

Til að greina laufblöð beykitrjáa til tegunda má horfa til þeirra þátta sem nefndir eru á myndinni hér að ofan. Þessi einkenni eru meðal annars lögun strengjakerfis, allt frá miðstreng til minnstu smástrengja. Einnig lega strengjaenda við blaðrönd, lögun blaðodds og tanna og stærðarhlutföll milli einstakra þátta. Það getur ruglað greininguna að laufblöð trjáa eiga það til stækka þegar þau vaxa. Þetta getur lesandinn sannprófað með því að skoða hin risavöxnu blöð sem alaskaaspir mynda á haustin. Ef jarðfræðingar framtíðar finna steingerðar leifar ungra asparblaða sem vaxið hafa að vori og stórra blaða sem myndast á haustin er alveg óvíst að þeir teldu það til sömu tegundar. Myndin er úr grein Friðgeirs og Leifs (2006) en er fengin af timarit.is. Í Náttúrufræðingnum (sjá heimildaskrá) eru myndirnar í betri upplausn.

Hvar?

Menjar um beyki hafa fundist í þremur íslenskum setlagasyrpum á Vestfjörðum. Þær hafa fundist í Selárdals-Botns setlagasyrpunni sem talin er vera um 15 milljón ára. Einnig í Dufansdals – Ketilseyrar setlagasyrpunni sem er talin um 13,5 milljón ára gömul. Hin þriðja er Skarðsstrandar – Mókollsdals setlagasyrpunni sem er 9-8 milljón ára gömul. Í grein Friðgeirs Grímssonar og Leifs A. Símonarsonar (2006) sem er aðalheimild þessa pistils, leituðu þeir félagar frjókorna úr nær öllum þekktum setlagasyrpum á Vestfjörðum og Vesturlandi á aldursbilinu 5-6 milljón ára. Með því að bæta við rannsóknum á frjókornum við aðrar minjar má gera ráð fyrir að betri hugmynd fáist um þátt beykitrjáa í gróðurfarssögu umrædds tímabils. Þannig ætti að vera hægt að skoða hvort beykið hefur yfir höfuð verið á staðnum allan tímann eða hvort eyður eru í útbreiðslusögunni.

 

Myndin sýnir helstu setlagasyrpur á Vestfjörðum og Vesturlandi þar sem plöntusteingervingar hafa fundist. Sjá má aldur jarðlaga, hallastefnu (örvar) og afstöðu til þekktra megineldstöðva (rauðir punktar). Sambærileg mynd er í grein Friðgeirs og Leifs (2006) en á alnetinu er hún í verri upplausn. Þessi mynd er héðan og er úr grein í Náttúrufræðingnum sem Friðgeir og félagar skrifuðu árið 2005.

Flutningsleiðir

 

Eins og glöggir og langminnugir lesendur pistla okkar um tré vikunnar hafa án efa tekið eftir, þá var Ísland tengt einhvers konar landbrú bæði til Evrópu og Norður-Ameríku löngu fyrir ísöld. Trjátegundir gætu því hafa borist hvort heldur frá austri eða vestri. Staðsetning Íslands á Atlantshafshryggnum, mitt á milli heimsálfanna, gerir það að verkum að landið býður upp á einstakt tækifæri til rannsókna á þróun og flutningsleiðum plantna á síðari hluta tertíer. Það getur því verið verulega fróðlegt að skoða hvaða núlifandi og útdauðar tegundir beykis íslenska beykið líkist mest. Það getur varpað ljósi á flutningsleiðirnar á mismunandi tímum síðtertíer og jafnframt sagt okkur til um loftslagsbreytingar sem hafa haft áhrif á flóruna. Að öllum líkindum eru það loftslagsbreytingar sem hafa áhrif á það þegar sumar tegundir hverfa en aðrar sækja á. Í þessum pistli er þó sleppt öllum hugleiðingum um hvaða loftslagsbreytingar eru taldar hafa orðið á umræddu tímabili. Að auki ætlum við ekki að spilla fyrir forvitninni og upplýsa strax hverjar niðurstöðurnar rannsóknanna eru. Við getum þó sagt að sumt kemur þar verulega á óvart!

 

Myndin sýnir tré og brú í Skotlandi. Að vísu var landbrúin mjög ólík þessari brú en hún lá til Skotlands og um hana gátu tré ferðast. Spendýrin, sem sjást á brúnni, voru ekki til þegar landbrúin var til. Annars má sjá skoða þessa landbrú betur í áður birtum pistlum, meðal annars hér og hér. Mynd: Sig.A.

Fundur arnarbeykis, Fagus friedrichii

Elsta berg á Íslandi er að finna á Vestfjörðum en eldra berg má að líkindum finna undan ströndum landsins. Elstu setlagasyrpur landsins sem innihalda greinanlegar plöntuleifar eru að finna á annesjum Vestfjarða í svokallaðri Selárdals – Botns setlagasyrpu. Hún er talin um 15 milljón ára gömul og geymir því elstu, þekktu plöntuleifar landsins. Í þessari syrpu eru vel þekktar jarðlagaopnur. Ein þeirra er einmitt í Selárdal í Arnarfirði. Í þeirri syrpu hafa fundist vel varðveitt eintök af þessari beykitegund og hlýtur hún nafn sitt af firðinum.

Arnarbeyki hefur einnig fundist í Dufansdals – Ketilseyrar setlagasyrpunni sem er um 13,5 milljón ára gömul. Best varðveittu steingervingarnir úr þessari syrpu er að finna í Dýrafirði. Þar er um 10 metra þykkt setlag sem sest hefur til í stöðuvatni eða -vötnum.

 

Laufblöð, blaðhlutar og fræ arnbeykis úr fjallinu Töflu ofan Ketilseyrar í Dýrafirði. Um nánari upplýsingar er vísað í grein Friðgeirs og Leifs (2006). Þar eru myndirnar í betri upplausn. Myndin er fengin héðan.

Eldgos í Arnarfirði

 

Fyrir um 15 milljónum ára fékk Arnarfjörður að kenna á því að hvíla nærri öflugri megineldstöð. Það er samt ekki þannig að eldstöðin hafi að lokum gefist upp, sagt að nú væri nóg komið og hætt að gjósa. Landið fluttist einfaldlega í burtu frá heita reitnum (sem nú er undir Vatnajökli). Eldvirknin hefur ef til vill ekki breyst svo mikið, heldur hefur landið færst í burtu frá eldvirkninni og því eru engin virk eldgosasvæði um þessar mundir á Vestfjörðum.

Eldgos á Fimmvörðuhálsi árið 2010. Auðvitað var enginn Fimmvörðuháls á tertíer. Þess í stað gaus á Vestfjörðum, en þeir gætu hafa verið þar sem hálsinn er nú. Eldgosið sem færði beykilaufin í kaf í Arnarfirði var ekki jafn túristavænt og þetta gos, enda voru engir ferðamenn á landinu á þeim tíma. Mynd: Sig.A.

Setlögin í Þórishlíðarfjalli í Selárdal eru um 20 metrar að þykkt og hvíla á um 90 metra þykkri dílabasaltsyrpu. Ofan setlaganna eru svo um 40 metra þykk hraunlagasyrpa. Það er í setlögunum sem finna má plöntuleifarnar. Í því er allmikið af gosefnum svo sem gjósku og vikri. Mest ber á plöntuleifum í nokkra sentimetra þykku gjóskulagi. Þar liggja laufin lárétt í gjóskulaginu eins og vænta má. Við lagflötinn má einnig finna steingerð lauf sem liggja ekki eins og við má búast ef hefðbundið öskufall hefur sett laufin í kaf. Sum laufin liggja á ská eða jafnvel meira og minna lóðrétt. Þau hljóta því að hafa flust til samfara setefninu. Líklegasta skýringin er að það hafi gerst í eins konar gjóskuskýi sem rifið hefur með sér blöðin þegar það reið yfir skóglendið. Þetta hefur því verið mikið hamfaragos þarna fyrir 15 milljón árum, eða svo.

Sá sem þetta ritar tekur hér með ofan hatt sinn fyrir þeim Friðgeir og Leifi fyrir að hafa áttað sig á þessu! Vel gert!

 

Skógarbeyki að vori í Bute Park í Cardiff í Veils. Mynd: Sig.A.

Aðrar setlagasyrpur

Hér að ofan hafa tvær þekktar setlagasyrpur verið kynntar til leiks. Í þeim báðum er að finna leifar af beyki. Þar hafa fundist laufblöð, aldin, fræ og frjókorn.

Nú kynnum við ti sögunnar tvær yngri jarðlagasyrpur. Önnur þeirra kallast Brjánslækur – Seljá og er um 12 milljón ára gömul. Hin er Tröllatunga – Gautshamar sem er talin vera um 10 milljón ára gömul. Í báðum þessum syrpum hafa fundist steingervingar plantna en þar á meðal má hvergi finna menjar beykis. Í þessum lögum hefur þó verið leitað alveg sérstaklega að frjói beykitrjáa. Þar til annað kemur í ljós verðum við því að draga þá ályktun að ekkert beyki hafi verið á landinu á þessum tíma.

 

Fundur hrútabeykis, Fagus gussonii

Frá Kollafirði á Ströndum og suðvestur á Skarðsströnd má finna 9-8 milljón ára gamla setlagasyrpu. Kallast hún Skarðsstrandar – Mókollsdals setlagasyrpan. Allvíða má greina þessa syrpu, meðal annars í Hrútagili í Mókollsdal Þar er syrpan um 124 metra þykk. Þar má finna vel varðveittar leifar af beyki. Ekki er annað að sjá en það sé töluvert frábrugðið arnarbeykinu, sem var löngu horfið af landinu á þessum tíma. Þessi tegund, Fagus gussonii er á íslensku kennd við Hrútagil og heitir því hrútabeyki. Þetta þykka set í Mókollsdals er blandað leyfum skelja kísilþörunga og er að auki öskublandið. Líklegast er að þarna hafi verið vatn. Mjög líklega öskjuvatn. Í vatninu hefur gosið (og þá myndast móberg, sem sjaldgæft er á Vestfjörðum). Í það hefur einnig borist plöntur og plöntuleifar með vatni og með rofefnum og þá blandað gjósku. Saman hefur þessi efnablanda síðan klessts saman og myndað þetta þykka setlag og í því má enn greina hvaða plöntur uxu á svæðinu á þessum tíma.

Í yngri setlagasyrpum bólar ekki framar á beyki (Friðgeir og Leifur).

 

Smellið hér til að lesa allan pistilinn