Tré frá tímum risaeðla: Köngulpálmar

TRÉ VIKUNNAR - XLVI

Í þáttum okkar um tré vikunnar höfum við víða komið við. Við höfum sagt frá trjám sem drepa önnur tré, tré sem blæðir, tré sem tengjast trúarbrögðum og tónlist og svo mætti áfram telja. Við höfum fjallað um tré sem uxu á Íslandi áður en ísöld gekk í garð, tré sem vaxa hér nú og tré sem alls ekki geta vaxið hér. Nú ætlum við að fjalla um tré sem eru svo gömul að þau áttu sitt blómaskeið áður en Ísland varð til. Þessi tré eru samt enn til í heiminum og hafa verið á jörðinni allt frá því að risaeðlurnar voru upp. Þetta eru svokallaðir köngulpálmar eða krónuviðir. Hér höldum við okkur við fyrra heitið. Ættin er kölluð Cycadaceae á latínu og á mörgum tungumálum er talað um Cycad þegar þessi tré ber á góma. Ef til vill hringir það einhverjum bjöllum.

Útlit

Þrátt fyrir að köngulpálmar séu óskyldir pálmum þá líkjast þeir þeim nokkuð. Bæði köngulpálmar og pálmar mynda einn áberandi stofn og efst á honum eru lauf. Óskyldar lífverur geta tekið upp svipað útlit ef umhverfið leiðir til líkrar þróunar. Það sem ber á milli þessara óskyldu lífvera er að laufin sem vaxa efst á stofnum köngulpálma eru gjörólík laufum pálma. Köngulpálmar hafa blöð sem rúllast upp eins og við þekkjum hjá burknum. Því má segja að trén standa svona nokkurn veginn á milli pálma og burkna í útliti. Rétt er að taka fram að þótt laufin séu lík á köngulpálmum og burknum er ekki talið að þau séu vitund skyld enda teljast burknar ekki einu sinni til fræplantna. Þessi lauf mynda gjarnan einskonar körfu eða rósettu á toppnum á plöntunum. Þau eru viðkvæm í fyrstu en verða svo leðurkennd og þykk. Á flestum tegundum eru þau stór og vekja sérstaka athygli á fremur lágum plöntum. Þá virka laufin óeðlilega stór miðað við stofninn.

 

 

Laufblöð á köngulpálmum að opnast. Til vinstri er laufblað sem opnast alveg eins og hjá burknum. Til hægri er smá tilbrigði. Fyrri myndin er fengin héðan en seinni myndin héðan.

Til að valda grasafræðingum enn meir höfuðverk er fræmyndun allt önnur en hjá þessum líku tegundum. (Reyndar mynda burknar ekki fræ, heldur gró). Köngulpálmar eru berfrævingar og þeir mynda því einskonar köngla eins og barrtré, sem eru líka berfrævingar. Þess vegna kallast þeir köngulpálmar. Ólíkt mörgum barrtrjám eru þessar plöntur með sérbýli. Það merkir að trén eru annaðhvort karlkyns eða kvenkyns. Í könglum karlkynsins myndast frjó en aðeins kvenplönturnar mynda fræ. Flestar köngulpálmategundir nota vindinn til að dreifa frjói sínu en til eru tegundir sem laða að sér skordýr, einkum bjöllur, til að sjá um frævun plantna. Þær hafa því verið á undan dulfrævingum til að feta þá slóð. Með öðrum orðum: Plöntur notuðu skordýr til að dreifa frjói sínu áður en fyrstu blómin urðu til! (Attenborough 1995, bls. 99).

Til að laða að sér skordýr notar ein tegund merkilega aðferð. Hún hækkar hitann í könglinum sínum um rúmar tvær gráður þegar frjóið er tilbúið til dreifingar. Til eru bjöllur sem láta þetta ekki fara fram hjá sér og sækja í hitann og háma í sig frjóin. Þar sem borðsiðir þeirra eru ekkert til að mæla með verða þær útataðar í frjóum. Svo fljúga þær í burtu að leit að næstu veislumáltíð og álpast þá að kvenköngli og skríða um hann í leit að frjói. Þar með er markmiði köngulpálmans náð (Attenborough, 1995 bls. 99). Attenborough heldur því fram að þessi aðferð sé einstök í öllu plönturíkinu en það er nokkuð djúpt í árinni tekið. Þótt þessari tegund hafi tekist að þróa þessa aðferð betur en öðrum (enda haft tímann fyrir sér) verður að geta þess að til eru blómplöntur sem eru þannig að við ákveðin skilyrði hækkar hitinn örlítið í blómunum. Það gerir það að verkum að flugur dvelja þar aðeins lengur en annars og safna frjói. Hér á Íslandi endurvarpa hvít krónublöð holtasóleyjar birtunni að miðju blómsins. Við það hækkar hitinn örlítið og flugurnar kunna að meta það.

Könglar köngulpálma geta verið æði fjölbreyttir í útliti. Sumar tegundir mynda fjölmarga samhangandi köngla þarna upp í burknalaufinu á meðan aðrar mynda einn stóran köngul. Sennilega er það algengara. Í útliti minna þeir helst á rúgbýbolta eða egg frá einhverjum fornaldar furðufugli. Þroskaðir könglar bera litfagra köngla sem oft eru skærrauðir, fjólubláir eða gulir. Það laðar að fugla og spendýr sem dreift geta fræjunum (Mahr án ártals). Það er sama kerfi og margir tvíkímblöðungar tóku upp þegar þeir urðu til.

Sem sagt: Ef þú sérð tiltölulega lágvaxið pálmatré með stórum burknalaufum á toppnum og í miðri laufhrúgunni er stór rúgbýbolti, þá ertu að horfa á köngulpálma.

Rétt er að taka fram að þótt margar tegundir köngulpálma myndi svo stórar plöntur að við köllum þær tré á það ekki við um allar tegundirnar.

Ættfræði

Þessi tré eru ekkert lík öðrum trjám, nema ef vera skyldi pálmatrjám eins og áður er lýst. Eins og áður segir eru Þeir samt ekkert skyldir pálmum. Pálmatré tilheyra þeim hópi dulfrævinga sem kallast einkímblöðungar. Þeir eru því skyldari grösum en öðrum trjám og miklu yngri í þróunarsögunni. Köngulpálmar eru ekki heldur skyldir burknum. Burknar eru eldri í þróuninni og mynda ekki fræ heldur gró. Hvað eru þá köngulpálmar? Þessi hópur trjáa myndar alveg sína eigin grein á ættartrénu. Hún vex út úr því mun nær barrtrjám en lauftrjám en enn nær er þó greinin sem musterisviðurinn tilheyrir. Það merkir að þetta eru þau tré í heiminum sem eru skyldastir honum. Um hann höfum við fjallað áður í pistli sem heitir: Tréð sem tíminn gleymdi. Það eru þó mun fleiri tegundir til af köngulpálmum en musterisviðum. Þar er bara ein tegund eftir, en köngulpálmarnir eru býsna fjölbreyttir. Af þeim eru til um 300 þekktar tegundir sem lifa góðu lífi í hitabeltinu og á heittempruðum svæðum. Samkvæmt Mahr (án ártals) er líklegt að sú tala sé jafnvel töluvert hærri. Það byggir hún á því að á undanförnum árum hafa margar nýjar tegundir fundist, sérstaklega í Asíu og Suður-Ameríku. Margar þessar tegundir eru einlendar og fáliðaðar og má búast við að fleiri slíkar tegundir leynist enn á torförnum stöðum.

Risaeðlutré

Elstu steingervingar þessara trjáa eru taldir vera um 280 til 325 milljón ára gamlir (Mahr án ártals). Þau hafa því verið til á meðan allar heimsálfurnar voru enn tengdar saman í eina stóra heimsálfu. Þess vegna finnast leifarnar jafnt á suður- sem norðurhveli jarðarinnar. A þessum tíma bólaði ekkert á því sem seinna var kallað Ísland.

Þegar risaeðlurnar spásseruðu um jörðina, löngu áður en Ísland varð til, var almennt mun hlýrra á jörðinni en nú er. Þá þróuðust köngulpálmarnir og áttu sitt blómaskeið. Það er ef til vill ekki heppilegt orð því engri plöntu hafði á þeim tíma tekist að mynda litfögur blóm eins og við þekkjum í dag. Ef þið hafið áhuga á risaeðlum og kvikmyndum eins og Júragarðinum hafið þið efalítið tekið eftir trjánum sem þar sjást. Eða ef til vill voru þau aukaatriði. Hvort heldur sem er þá tilheyra flest þeirra trjáa köngulpálmum. Steingervingarnir segja okkur að þessi hópur hafi verið á hátindi frægðar sinnar á júratímanum fyrir um 150-200 milljónum ára. Það á bæði við um stærð og fjölda tegunda. Á þeim tíma voru þessar tegundir nær einráðar í flórunni, rétt eins og risaeðlurnar í fánunni (Mahr án ártals).

Þegar jörðin tók að kólna og fleiri ættir trjáa spruttu fram viku þessi tré smám saman. Þá skapaðist kjörið tækifæri fyrir barrtré og síðar tvíkímblöðunga að leggja þeirra svæði undir sig. Tvíkímblöðungarnir eru mjög fjölbreyttir í hitabeltinu en hafa ekki enn rutt köngulpálmum af sviðinu. Á mjög köldum svæðum er enga köngulpálma að finna. Það er samt ekki svo að aðrar plöntur hafi útrýmt þeim þar. Þeir hafa bara aldri þrifist á slíkum stöðum. Svona kaldir staðir voru ekki til þegar köngulpálmar rýktu í heiminum.

Hvar?

Mesta líffjölbreytni þessara fornu tegunda er í Suð- og Mið-Ameríku. Susan Mahr segir að meira en 70% þekktra tegunda vaxi þar og í Ástralíu, Suður-Afríku, Mexíkó, Kína og Víetnam. Þær finnast í minna mæli í suðurríkjum Bandaríkjanna, Asíu, Indlandi, Pólynesíu, Míkrónesíu og jafnvel víðar (Mahr án ártals). Á þessu stóra svæði vaxa fjölbreyttar tegundir við allskonar aðstæður. Sumar tilheyra regnskógunum á meðan aðrar vaxa á mun þurrari stöðum, jafnvel í hálfgerðum eyðimörkum. Einnig eru til tegundir sem vaxa á gresjum og í skógum þar sem skiptast á regntímabil og þurrkatímabil. Sumar tegundir vaxa í frjórri mold á meðan aðrar vaxa í sendnum jarðvegi eða í klettum og klungri. Enn aðrar í mýrum og jafnvel á svæðum þar sem salt í jarðvegi hindrar flest tré í að vaxa. Sumar tegundir vilja mikið sólskin en aðrar eru skuggþolnar og til eru fáeinar tegundir sem þola örlítið frost og jafnvel smá snjó (Mahr án ártals). Engin þessara tegunda er samt nógu harðgerð til að lifa utandyra á Íslandi eða öðrum köldum svæðum.

Smellið hér til að sjá allan pistil Sigurðar

• Vikulega birtist pistillinn Tré vikunnar á vef Skógræktarfélags Eyfirðinga. Akureyri.net birtir hluta hvers pistils í því skyni að vekja athygli á skrifunum.