Fræg ýviðartré

Í Evrópu getur ýviður orðið allra trjáa elstur. Hann getur einnig orðið býsna stór og áberandi í umhverfi sínu þótt algengara sé á Íslandi að sjá ývið sem litla skrautrunna. Þar sem Íslendingar eru að jafnaði fremur ferðaþyrstir hafa margir þeirra án efa tekið eftir stórum, gömlum og glæsilegum ýviðartrjám í útlöndum. Samt er ekki víst að þeir hafi allir þekkt þessi tré. Í þessum pistli verður sagt stuttlega frá nokkrum af þessum frægu trjám. Öll trén eru í Evrópu.

Í heimildaskrá má sjá okkar helstu heimildir. Meðal þeirra er bók frá 1897 sem heitir The Yew-Trees of Great Britain and Ireland. Bók þessi var endurprentuð árið 2015. Það er merkilegt að lesa um þessi tré og láta svo leitarvélar alnetsins finna þau. Kemur þá í ljós að flest þeirra eru enn hin glæsilegustu. Sum eiga jafnvel sína eigin Wikipediusíður. Er vísað í þær þar sem við á. Við bendum á þessa gömlu bók, sem hægt er að kaupa í rafrænu formi, ef menn vilja fræðast um fleiri fræga ýviði. Svo sendir alnetið grúskara í allar áttir. Facebooksíðan Unique trees hjálpaði mikið til við gerð þessa pistils.

Við byrjum á að fjalla um nokkra methafa í heimi ýviða.

Til er stórmerkileg heimasíða þar sem safnað er saman upplýsingum um einstök tré. Heitir síðan Monumental trees. Þar er skrá yfir meira en 57.000 tré. Sum þeirra eru mjög stór eða eldgömul en önnur einfaldlega glæsileg. Á síðunni er skrá yfir 869 evrópska ýviði í tuttugu löndum. Á þessari undirsíðu er skrá yfir þykkustu ýviðastofna álfunnar sem vitað er um en ólíklegt er að skráin sé tæmandi. Ummál trjánna er mælt í brjósthæð, sem er í 1,3-1,5 metra hæð frá jörðu. Trjám með marga stofna er sleppt.

Samkvæmt þessari skrá á ýviður á Spáni metið. Hann er í Tejo de Borbonejo, Ladera de Peña Rionda ef það hjálpar einhverjum. Ummál stofnsins er 12,47 metrar. Næst breiðasta tréð á listanum er í Frakklandi. Þar er tré sem hefur ummálið 12,44 metra. Í þriðja sæti er enskt tré í Parish kirkjugarðinum í Breamore. Hefur það ummál upp á 11,91 metra. Á listanum eru reyndar þrjú ensk tré með ummál yfir 11 metra.

Upplýsingar um hæstu ýviði álfunnar eru fengnar af sömu heimasíðu og vísað er til í kaflanum hér að ofan. Sá varnagli er sleginn á síðunni að vitanlega eru þarna aðeins þær upplýsingar sem síðuhöfum hafa borist. Samkvæmt þessum upplýsingum eru þrjú hæstu trén öll í Englandi. Það hæsta er við Belvoir kastala og var það 28,4 metrar á hæð þegar það var mælt árið 2015. Í Ashburnham eru tvö tré sem ná 27 metra hæð. Annað við Ashburnham höllina (27,4 metrar) og hitt í Holne Park (27 metrar). Bæði trén voru mæld árið 2021. Á Íslandi eru ýviðir fyrst og fremst ræktaðir sem lágvaxnir krúttrunnar. Þess vegna er merkilegt að vita til þess að svona risar séu til. Þeir eru hærri en hæstu tré Akureyrar sem við fjölluðum um í síðustu viku.

Samkvæmt sömu heimasíðu má einnig finna ýviði sem náð hafa 20 metra hæð í Þýskalandi (24,5m), Frakklandi (23,2m), Tékklandi (21,4m) og Hollandi (sléttir 20 metrar árið 2021).

Rétt er að hafa í huga að þegar rætt er um aldur trjáa er ýmist verið að tala um stofnana eða lífveruna í heild. Þegar talað er um stofna er oftast talað um „standandi tré“. Stofnar trjánna geta verið töluvert yngri en rótin. Í einum af fyrri pistlum okkar um ýviði höfum við nefnt að í eldri trjám á kjarnviðurinn það til að rotna. Eftir það er ekki nokkur leið að telja árhringi. Þess vegna er ekki einfalt að átta sig á aldri stofnanna. Þá er það rótin. Það getur verið verulega flókið að reyna að átta sig á aldri hennar, en það hafa menn samt reynt. Erfiðleikarnir stafa ekki eingöngu af því að rótin er alla jafna neðan jarðar heldur einnig vegna þess að rætur endurnýja sig stöðugt. Þær vaxa á meðan elsti hlutinn getur drepist og rotnað. Hver rót getur því verið eldri en elstu hlutar hennar. Þegar Lowe gaf út sína bók árið 1897, sem sagt er frá hér að framan, sagði hann frá því að til væru sagnir um ævagömul tré, en sjálfur sagðist hann ekki vera viss um að til væru eldri en rúmlega 200 ára gömul tré. Síðan það var skrifað, fyrir meira en heilli öld, hefur þekking okkar á aldri trjáa aukist töluvert. Ýviðurinn getur orðið miklu, miklu eldri en Lowe taldi.

Lengi vel var ýviðurinn við Fartingall í Skotlandi talinn aldursforseti allra ýviða á Bretlandseyjum og sennilega í álfunni allri. Um hann verður fjallað sérstaklega hér aðeins neðar. Svo var það að í hinu afskekkta þorpi St. Cynog, sem er suður í Veils, tókst mönnum að aldursgreina enn eldra tré. Frá því segir Hafsteinn Hafliðason (2016). Þessi ýviður, segir Hafsteinn, er að minnsta kosti 5000 ára gamall og er þar átt við þann part sem er ofan jarðar. Til að komast að þeirri niðurstöðu var notuð hin svokallaða C-14 aðferð. Það er sama aðferð og lýst var í pistli þar sem talað var um gamalt greni. Rótin á því greni er sögð vera hálfu árþúsundi eldri en á þessum ývið. Rótarleifar undir innsta kjarna þessa ýviðar í Veils eru taldar vera um 9000 ára gamlar. Ofan við elstu ræturnar var reyndar engan stofn að finna og því er það skilgreiningaratriði hvað við teljum þetta tré gamalt. Það er samt ljóst að fræið sem gat af sér þetta tré hafði spírað og skotið rótum nokkrum öldum áður en England aftengdist meginlandinu í kjölfar hækkandi sjávarstöðu.

Eitthvað er þetta þó enn málum blandið. Miles (2021) fullyrðir að ýviðurinn við Fortingall sé sá elsti. Hann segir að sá ýviður sé örugglega eldri en 3000-5000 ára og sennilega allt að 9000 ára. Er hér komið efni í ljómandi efnilegt rifrildi. Trén sjálf munu samt ekki taka þátt í því.

Á síðunni Monumental trees, sem vísað var í hér ofar, eru menn heldur varkárari í yfirlýsingum um gamla ýviði. Þeir segja að elsti ýviður í heimi sé ekki „nema“ 4023 ára gamall plús/mínus 100 ár. Er þar miðað við standandi við en ekki rætur. Aðrir gefa upp 4112 ár. Það er þá nálægt efri skekkjumörkum. Þetta tré er í Tyrklandi nálægt Svartahafi og má lesa um það hér. Kjarnviðurinn í þessu tré er löngu farinn að rotna og með borkjarnasýnum hefur aðeins tekist að telja um 1523 árhringi eða þar um bil. Ef aldur þessa trés er rétt reiknaður þá spíraði fræið á bronsöld um 2000 árum fyrir Kristsburð.

Oftast nær vaxa ýviðir sem stök tré eða lundir í öðrum skógum. Á því eru þó undantekningar. A Norður-Spáni, nánar tiltekið í Tejedas del Sueve, sem við getum kallað Svavaland í Astúrías vaxa samfelldustu ýviðarskógar Evrópu. Þar eru yfir 8000 ýviðir á um 80 hekturum í einum af elstu skógum Evrópu. Við þökkum Aðalsteini Sigurgeirssyni fyrir að benda okkur á þessa heimild um skógana. Meðfylgjandi myndir eru þaðan.

Í bænum Fortingall í Skotlandi er margnefndur ýviður. Hann stendur í kirkjugarði þar í bæ og hefur gert lengi. Á korti um útbreiðslu villts ýviðar í Evrópu er bærinn Fotingall norðan við náttúrulega útbreiðslu. Þetta er eitt af þeim trjám sem hafa eigin Wikipediusíðu.

Áður hefur komið fram að tréð er hundgamalt og hefur gert tilkall til að teljast eitt elsta tré Evrópu. Fólk er samt ekki á eitt sátt um aldurinn. Það er á bilinu 2000 til 9000 ára gamalt eftir heimildum og eftir því hvaða aðferðir eru notaðar til að mæla aldurinn. Skekkjumörkin verða varla meira en þetta í aldursmælingum trjáa.

Þetta tré hefur verið vel þekkt öldum saman. Elsta þekkta mæling á því er frá árinu 1769. Þá var ummál krónunnar einir 16 metrar en hæðarinnar var ekki getið. Einhvern tímann eftir þetta klofnaði stofn trésins þegar kjarnviðurinn tók að rotna í burtu. Til eru sagnir um það að árið 1854 hafi líkfylgd gengið á milli tveggja stofna, sem þá voru klofnir hvor frá öðrum. Nú er stofninn margklofinn og auðveldar það ekki aldursgreininguna. Hann lítur eiginlega út fyrir að vera þykkni stofna í stað þess að vera eitt tré. Þar fyrir utan má þó segja að tréð er enn við góða heilsu og getur sem best lifað í margar aldir í viðbót.

Tréð er svo frægt að um tíma þótti bráðsnjallt að skera af því greinar og stofna til að smíða úr því minjagripi. Sem betur fer hefur það verið aflagt. Aftur á móti hafa græðlingar af þessu tré verið teknir og þeim komið til í Royal Botanic Gardens í Edinborg og vaxa þar í mílulöngu skjólbelti. Þannig ætla Skotar að varðveita erfðaefni þessa fræga trés ef eitthvað kæmi nú fyrir það og það dræpist. Þetta er reyndar ekki eini ýviðurinn sem verndaður er á þennan hátt. Í þessu merka limgerði er varðveitt erfðaefni 200 trjáa frá 16 löndum (Gardner án ártals).

Á norðanverðum Spáni stendur vel skapaður ýviður við þorpskapelluna Santa Maria de Bermiego. Á þessum slóðum er ekki eins algengt að planta ývið við kirkjur og í grafreiti eins og sums staðar annars staðar í Evrópu en þetta tré er engu að síður við kapellu. Tréð er gjarnan kennt við þorpið og kallast þá Bermiego ýviðurinn. Þetta er eldgamalt tré sem stendur í brekku sem snýr mót vestri. Króna þess hefur 15 metra þvermál og stofninn hefur ummál upp á 6,5 til 7 metra, eftir því hvar mælt er og hver mælir. Tréð er um 10 metrar á hæð. Talið er að tréð sé um 2000 ára gamalt og heimamenn fullyrða að þetta sé elsta tré Evrópu. Reyndar er þetta ekki eina tréð sem gerir tilkall til þess eins og við vitum. Engu að síður nýtur þetta tré sérstakrar verndar yfirvalda vegna aldurs og formfegurðar. Frekari upplýsingar um tréð má fá á þessari Wikipediusíðu.

Sem dæmi um frægan Hollending viljum við nefna ýviðinn í garðinum við hús flæmska listmálarans Peter Paul Rubens (1577 – 1640) í Antwerpen. Rubens hannaði þennan garð sjálfur og í honum er mörg hundruð ára gamall ýviður sem sjálfsagt hefur verið vitni að ýmsu merkilegu á dögum málarans fræga.

Á Bretlandseyjum er ýviður mest áberandi í suðurhluta Englands og í Veils. Sums staðar nær tegundin að mynda svo myrka trjálundi að fátt annað fær þar þrifist (Miles 2021). Miles segir að frægastur þessara lunda í suðurhluta Englands sé við Kingley Vale nálægt Lavant í Sussex. Þessi lundur er sagður glæsilegastur allra ýviðarskóga Evrópu. Hann var friðaður sérstaklega árið 1952 sem náttúruvætti. Samkvæmt sömu heimild hefur ýviður vaxið þarna í að minnsta kosti 2000 ár en flest trjánna eru mun yngri, jafnvel yngri en 100 ára. Telst það ekki hár aldur í heimi ýviða (Miles 2021).

Lowe (1897) segir frá nokkrum írskum trjám í sínu riti. Hann segist ekki vita um eldri ýviði en þá sem vaxa í Milfor í Mayo sýslu í Írlandi. Þau tré segir hann að séu örugglega meira en tveggja alda gömul. Nú er meira en öld síðan hann setti það á blað og enn er að finna þar gömul ýviðartré. Sennilega hafa þau verið þarna miklu, miklu lengur. Samkvæmt The Irish Post heitir sýslan Mayo á vesturströnd eyjarinnar eftir samnefndu þorpi og ævafornu klaustri sem áður bar gelískt nafn. Það var Maigh Eo. Það merkir Ýrslétta, en á gelísku mun Eo vera sama orðið og ýr eins og fram kom í síðasta ýviðarpistli okkar. Þegar stofnað var til bæjarins munu ýviðir hafa verið þarna algengir en nafnið Maigh Eo hefur ný breyst í Mayo. Því má slá því föstu að á þessu svæði hafi ýviðartré vaxið býsna lengi en við vitum ekki hvað núlifandi tré eru gömul eða hvort þau hafi vaxið upp af fræi eða rótum enn eldri trjáa.

Til eru margir nafngreindir klónar eða yrki af ývið sem lengi hafa verið í ræktun. Margir þeirra eru upprunalega villt tré sem hafa vakið sérstaka athygli. Hið upprétta form 'Fastigiate' uppgötvaðist fyrir hreina tilviljun á milli áranna 1770 og 1780 af írskum bónda sem hét Georg Willis. Eintakið fann hann í Cuilcagh fjalllendinu í írska héraðinu Fermanagh. Hann plantaði tveimur slíkum trjám. Einu plantaði hann við hús sitt og lifði það til ársins 1865. Hinu plantaði hann við Florenxe Court og er það enn lifandi. Það tré er ættmóðir allra eintaka í heiminum af 'Fastigata' ývið (Miles 2021, Wells 2010). Yrki þetta er til á Íslandi og þrífst ágætlega (Sigurður Þórðarson 2023). Í sumum erlendum bókum er þetta yrki kallað írskur ýviður. Vísar það bæði í það að yrkið er upphaflega frá Írlandi og eins það að þar í landi er þetta yrki mjög algengt í ræktun.

Á svipuðum tíma og 'Fastigata' var fyrst plantað var önnur fræg formóðir tekin til ræktunar. Árið 1777 tók John Dovaston upp litla ýviðarplöntu og plantaði í garð sinn í West Felton. Þegar það óx upp kom tvennt í ljós sem er mjög óvenjulegt. Hið fyrra er að þessi ýviður hefur glæsilegar hangandi smágreinar. Hið síðara er að hann er tvíkynja. Plantan ber bæði karl- og kvenblóm. Er það mjög óvenjulegt þegar ýviðir eiga í hlut. Svo virðist sem plantan frjóvgi sig sjálf og allir afkomendurnir hafa þetta hangandi vaxtarlag. Yrkið heitir eftir þessum Dovaston sem fyrstur manna ræktaði yrkið og kallast Taxus baccata 'Dovastoniana'. Ýviðurinn er lifandi enn í dag og nýtur sérstakrar verndar heimamanna (Miles 2021).

Írar hafa ekki látið sitt eftir liggja þegar kemur að því að planta ýviðum í kirkjugarða og við leiði. Við endum írsku umfjöllun okkar með mynd af trénu í klaustrinu Muckross Abbey á Írlandi sem var yfirgefið á 17. öld.

Tvær sögur eru til um hvernig stendur á veru þessa trés á þessum stað. Önnur er sú að trénu hafi verið plantað á gröf munks sem skilaði sér aftur í klaustrið til að deyja eftir að hafa verið fjarverandi í eina öld. Það fylgir ekki sögunni hvað hann var þá orðinn gamall. Hin er sú að klaustrið hafi verið byggt í kringum tréð sem þá er töluvert eldra en klaustrið.

Þjóðverjar eiga líka sína frægu ýviði. Einn þeirra er talinn vera elsta tré Þýskalands. Hann vex við þorpið Balderschwang í Bæjaralandi skammt frá landamærunum að Sviss. Hann er sagður vera 2000-4000 ára gamall. Tréð er með tvo hola stofna á einni rót og stendur stakt í brekku. Talið er að það hafi vaxið upp í skógi sem var felldur fyrir mörgum öldum. Girðing er í kringum tréð svo húsdýr éti ekki af því sér og trénu til tjóns. Vinsælt er meðal Bæjara að heimsækja tréð í tengslum við giftingar og heita þar maka sínum ævarandi tryggð. Sami eða svipaður siður tengist einnig ýviðum víðar í Evrópu. Nánari upplýsingar um Bæjarann er að finna á þessari síðu. Þar er einnig myndband af trénu.

Sum af þeim frægu ýviðum sem nú þegar hafa verið nefnd til sögunnar vaxa í kirkjugörðum. Í fyrri pistlum okkar höfum við nefnt hugsanlegar skýringar á því og endurtökum þær ekki hér.

Svo virðist sem ývið megi finna við kirkjur og í kirkjugörðum víða um Evrópu, en mest er þetta áberandi í Skotlandi, Englandi, Veils og Normandí í Frakklandi. Í Normandí má finna breiðustu stofna ýviða í öllu Frakklandi. Einn þeirra er nefndur hér ofar, þar sem rætt er um met, en sá sem hefur næst mesta ummálið stendur við þorpskirkjuna í litlu þorpi sem heitir Estry. Á þessari síðu segir frá því að tréð hafi verið mælt árið 2012 og var þá með ummál upp á 11,43 m í 1,3 m hæð. Árið 2016 var það aftur mælt og var ummálið þá 11,60 m. Ef þessar mælingar eru réttar eykst ummálið að meðaltali um fjóra sentimetra á ári.

Eitt af þessum frægu kirkjugarðstrjám sem enn er ónefnt vex í norðurhluta Veils í bænum Llangernyw. Það er eitt af þeim sem á sér Wikipediusíðu. Þetta tré er eldgamalt og hefur sett upp fjölda sprota frá rótarhálsi. Að auki hefur meginstofninn klofnað og rotnað að hluta. Á Wikipediusíðunni eru ýmsar tilgátur um aldur trésins sem við hirðum ekki um að nefna en eins og sjá má á meðfylgjandi mynd er það ákaflega merkilegt í laginu.

Í þorpinu Corhampton í Hampskíri stendur saxnesk kirkja sem reist var árið 1020. Við kirkjuna stendur ýviður sem talin er vera álíka gamall og ef til vill eldri en kirkjan. Er ýviðurinn gjarnan kenndur við þorpið og þykir eitthvert merkilegasta tréð í öllu skírinu. Þetta er eitt af trjánum sem John Lowe (1897) segir frá í sinni bók. Þá mældi hann ummál stofnsins við jörðu og í brjósthæð. Þá var ummálið 671 cm við jörðu og 732 cm í brjósthæð. Hafsteinn Hafliðason benti okkur á að hér, á Facebooksíðu sem heitir Medieval Historia er sagt frá þessu tré. Nú er ummálið 767 cm í brjósthæð og 720 cm við jörðu. Það merkir að á 111 árum hefur ummál stofnsins aukist um 35 cm við brjósthæð og 49 cm við jörðu. Það merkir að stofninn þykknar að jafnaði um það bil 4 mm á ári. Mælingar, sem gerðar voru árið 1999 sýna svipaðan meðalvöxt, svo ekki er að sjá að tréð sé neitt að draga úr vextinum.

Corhampton ýrinn í samnefndu þorpi. Sjá má að það er rétt að ummál trésins er meira í brjósthæð en alveg við jörðu. Algengara er hjá trjám að hafa þetta á hinn veginn. Myndin fengin héðan.

Alþekkt er að mörg tré eru þeirrar náttúru að loka sárum sínum með safastreymi. Er gjarnan talað um að trjám blæði þegar þetta gerist, þótt vitanlega sé þetta ekki eiginlegt blóð. Víkur nú sögunni aftur til Veils. Þar er ýviður einn við kirkju sem stendur í bænum Nevern. Hann er álitinn vera um 700 ára gamall. Það sem gerir þennan kirkjugarðsývið frægan er að honum blæðir látlaust. Þetta hefur staðið yfir lengur en elstu menn muna en enn hefur ekki fundist nein skýring á því af hverju þetta safastreymi heldur endalaust áfram. Það sem gerir málið enn dularfyllra er að safinn er blóðrauður eins og í drekablóðstrjám sem við höfum áður fjallað um. Þar sem vísindunum hefur ekki tekist að benda á neina ástæðu fyrir þessari löngu og einkennilegu blæðingu taka trúarbrögðin við. Sumir standa á því fastar en fótunum að þessu tré blæði til að minnast fórnarinnar miklu þegar Jesús dó, blæðandi á krossinum, fyrir syndir mannanna.

Hjá frændum vorum á Norðurlöndum myndar ýviður frekar lágvaxin tré eða runnaþykkni í skógum um sunnanvert svæðið. Vex hann þar strjált í gömlum skógum. Þó eru til nokkur stór og stæðileg tré. Hefur þeim flestum verið plantað við kirkjur og herragarða í Danmörku og á Skáni. Við kirkjuna í Österslöv rétt norðan við Kristianstad er ýviður sem talinn er sá elsti í Svíþjóð (Hafsteinn 2016). Þetta eru samtals fimm tré sem mynda þó eina heild. Við höfum áður birt mynd af þessum trjám og má finna hana í þessum pistli.

Án nokkurs efa er elsta ývið Noregs að finna á Varaldseyju sem tilheyrir Hálogalandi við vesturströnd Noregs. Um hann má lesa hér. Því er einnig haldið fram að þetta sé stærsti ýviður Noregs og verður það að teljast líklegt, því á Norðurlöndunum er algengara að villtir ýviðir verði lágvaxnir runnar eða kjarr.

Á norsku bókmáli er ýviður nefndur barlind. Við notum það heiti hér á þetta merka tré en lögum stafsetninguna að íslensku. Tré þetta mun vera helsta aðdráttarafl ferðamanna á Varaldseyju og er það engin furða. Tréð, sem er 2523 ára gamalt ± 500 ár, er sagt hafa fimm metra ummál og er 11,4 metrar á hæð. Eins og títt er um gömul tré er kjarnviður þess byrjaður að rotna svo í trénu er ágætis holrými. Þykir heilmikið sport að kanna hversu margir komast inn í tréð í einu. Metið er sagt vera 15 börn.

Sigurður Arnarson er í stjórn Skógræktarfélags Eyfirðinga. 

• Vikulega birtist pistillinn Tré vikunnar á vef Skógræktarfélags Eyfirðinga. Akureyri.net birtir hluta hvers pistils í því skyni að vekja athygli á skrifunum.