TRÉ VIKUNNAR - LXVII
Norðmaðurinn hafði siglt og látið sig reka á litlum fleka yfir óravíddir Kyrrahafsins ásamt fimm félögum sínum og páfagauk. Þeir höfðu verið 101 dag á leiðinni þegar þeir komust til kóraleyjarinnar Túamótú sem er hluti af Pólýnesíu. Þá höfðu þeir lagt að baki um 6900 km leið frá vesturströnd Suður-Ameríku. Hvað voru þeir að þvælast og hvers konar fleki er það sem hægt er að nota til svona úthafssiglinga?
Thor Heyerdahl á flekanum góða. Myndin fengin frá norsku safni sem tileinkað er leiðangrinum.
Akur af balsavið. Myndin fengin héðan.
Talið er að balsaviður sé léttasti viður sem almennt er nýttur til smíða í heiminum. Þessi viður er samt ekki léttasti trjáviður í heimi. Til eru tegundir sem mynda enn léttari við en viður þeirra trjáa er ákaflega veikbyggður og er því ekki nýttur til smíða af neinu tagi. Rysjan er mest notuð. Hún er mjög ljós á litinn, nánast hvít en hefur stundum gulleitan eða bleikan blæ. Segja má að balsaviður taki sér ýmsa fræga rokkara til fyrirmyndar þegar kemur að lífsferli. Tréð lifir eftir mottóinu: "Live fast, die young". Ef þér, lesandi góður, er illa við svona enskuslettur getum við þýtt þetta yfir á dönsku: "Lev hurtigt dø ung". Þetta er reyndar vel þekktur lífsmáti hjá mörgum frumbýlingstrjám, en þessi tegund verður sjaldan eldri en 35 ára en algengara er að hún verði um 27 ára gömul. Meðal þeirra poppgoða sem dáið hafa 27 ára gömul má nefna Jim Morrison, Kurt Cobain, Janis Joplin, Amy Winehouse, Jimi Hendrix og Brian Jones.
Þrjár myndir af laufum balsaviðar. Fyrstu tvær eru héðan af síðu sem kallast Tropical Plant Encyclopedia. Lokamyndin sýnir óvenjustórt laufblað. Hana á © Mark Thompson. Sú mynd er fengin af vefsíðunni Inaturalist.org.
Tréð fer jafnan að blómstra þegar það hefur náð þriggja ára aldri. Blómin eru hvít og bjöllulaga. Út úr þeim standa gulir, áberandi fræflar. Sum tré hitabeltisins hafa myndað náið samband við einstaka frævara þannig að sem minnst af frjói fari til spillis. Balsaviðurinn er ekki þannig. Mjög fjölbreyttur hópur dýra sækir í blómin sem framleiða mikið frjó. Í þau sækja margvísleg skordýr, fuglar og spendýr, þar á meðal leðurblökur. Jafnvel apar taka þátt í veislunni. Sum dýrin sækja í blómin á daginn, önnur á nóttinni og mun það vera algengara. Þetta veisluborð laðar einnig að ýmiss rándýr sem bíða í rólegheitunum uns frjóberarnir birtast. Spide (2023) segir frá rannsókn þar sem kom í ljós að 22 tegundir fugla sóttu í blómin. Eru þá skordýr og spendýr ótalin. Þeir sem vilja fræðast meira um frjóbera balsaviðar er bent á þessa grein.
Glæsileg mynd af blómi balsaviðar. Myndin fengin héðan.
Tvær myndir af ólíkum dýrum sem sækja í þessi blóm. Sú fyrri sýnir arnpáfa og er fengin af heimasíðunni Inaturalist.org. Myndina á © Chien Lee. Seinni myndin sýnir næturdýrið kinkajou sem er sækir mikið í þessi blóm. Myndin er frá National Geographic. Á þeirri síðu má sjá fleiri dýr sem sækja í blómin.
Fræin eru í fyrstu græn og síðan ljósbrún. Þau hafa löng svifhár sem geta borið þau víða. Stundum hefur fræullin verið notuð sem troð í kodda og dýnur.
Balsaviður vex villtur frá suðurhluta Mexíkó og suður til regnskóga Suður-Ameríku frá láglendi og upp í um 1800 metra hæð yfir sjávarmáli. Að auki hefur tréð verið flutt til ýmissa landa hitabeltisins til ræktunar. Má þar nefna Andamanneyjar, Kamerún, Víetnam, Indónesíu og jafnvel Galápagos eyjar.
Kort frá Kew Gardens. Grænmerkt eru þau lönd þar sem tréð finnst villt en á kortið eru einnig merkt önnur þau lönd þar sem tréð er ræktað.
Balsaviður vex ekki eingöngu í síblautum regnskógum. Hann vex einnig á stöðum þar sem skiptast á þurrkatímabil og regntímabil. Á slíkum stöðum kastar hann laufinu á þurrkatímum sem verða einhvern tímann á tímabilinu desember til apríl og laufgast aftur þegar fer að rigna á ný. Vanalega standa þurrkarnir ekki lengi yfir og því er hvíldartíminn ekki langur. Þar sem engin þurrkatímabil ganga yfir telst balsaviður sígrænn.
Mynd af síðu Inaturalist.org en hana tók © Mateo Hernandez Schmidt.
Trén þurfa sólríkan og bjartan stað og gott afrennsli. Þau þrífast ekki í of blautum jarðvegi. Því miður er það svo að ekki er allur viðurinn í Ekvador fenginn með heiðarlegum hætti. Hluti af viðnum er einfaldlega stolið af Sapara frumbyggjaþjóðinni þar í landi. Um það má meðal annars lesa hér þar sem sagt er frá einskonar timburmafíu í Ekvador. Þetta er ekki síst sorglegt í ljósi þess að meðal frumbyggjanna telst tegundin mikilvægur menningararfur. Tréð telst heilagt á meðal þeirra og er notað í trúarathafnir, til lækninga og til verndar. Svo koma bara einhverjir dúddar og stela trjánum!
Stolinn balsaviður við Conambo ána á landsvæði Saparo þjóðarinnar í Ekvador. Myndin fengin héðan.
Einnig má nefna að viðurinn er stundum notaður í blöð eða vængi á vindmyllum ef fólk vill síður nota plast. Rétt eins og plastið slitnar viðurinn dálítið með tímanum vegna þess vindálags sem vængirnir verða fyrir. Kosturinn er sá að efnin sem þannig losna úr balsavið eru lífræn en ekki ólífrænt plast sem safnast upp í umhverfinu. Enn er ónefnt að balsaviður er ákaflega algengur í leikmyndagerð, bæði í leikhúsum og kvikmyndum. Kemur þar sér vel hversu léttur viðurinn er. Auðveldar það sviðsmönnum að sinna starfi sínu og dregur mjög úr hættu á að leikarar slasist í vinnunni (Tudge 2005).
Flugmódel af Spitfire orrustuflugvél úr balsaviði. Myndin fengin af þessari sölusíðu.
Áður fyrr var viðurinn meðal annars nýttur í björgunarvesti og -kúta, einnig í björgunarbáta og hitabeltishjálma, svo dæmi séu tekin. Nú hafa gerviefni leyst hann af hólmi í mörgum tilfellum. Sama á við um ýmsa aðra létta hluti, svo sem flugvélar. Þó er viðurinn enn nýttur í léttar flugvélar og í sumum tilfellum í innréttingar í flugvélum. Viðurinn er einnig nýttur til fleka- og bátasmíði og í allskonar vatnaíþróttir.
Brimbretti úr balsavið. Myndirnar fengnar héðan.
Eins og mörg önnur frumherjatré er þessi tegund gjarnan nýtt sem fóstrutré fyrir aðrar verðmætar tegundir sem kunna betur við að vaxa í skugga eða hálfskugga. Þar kemur sér vel hversu hratt trén vaxa. Svo má höggva þau og nýta þegar hin trén eru komin vel á veg.
De Havilland Mosquito. Myndin fengin af heimasíðu Smithsonian.
Svo vill til að í Pólýnesíu eru til sagnir um hinn fyrsta mann. Á mismunandi eyjum heitir hann ýmsum nöfnum en þau eru furðu lík. Má þar nefna Kiki, Ti´i og Tiki. Þetta var ein af röksemdum Heyerdahls fyrir landnámi frumbyggja Ameríku í Pólýnesíu. Hann taldi að orðið væri greinilega það sama í Pólýnesíu og á höfðingjanum sem flúði undan Inkunum.
Skógur af balsaviði. Myndin fengin héðan.
Ekki voru allir mannfræðingar sannfærðir um þessa tilgátu og töldu þessa siglingu algerlega vonlausa. Það fór svo að einn þeirra skoraði á Heyerdahl að sigla sjálfur þessa leið ef hann teldi það mögulegt. Flestum á óvart féllst Norðmaðurinn á þetta og fór í sína frægu ferð árið 1947 á fleka úr balsaviði. Á þessum tíma höfðu menn ekki gert sér ljóst hversu magnaður viðurinn er. Því töldu margir fráleitt að fleki úr balsaviði gæti farið í úthafssiglingar. Hann gæti sjálfsagt flotið vel til að byrja með en svona léttur viður hlyti að draga í sig vatn með tímanum og að lokum sökkva. Þyrfti ekki einu sinni óveður til.
Á sínum tíma lagði Heyerdahl fram ýmis gögn sem rök fyrir kenningum sínum um landnám Pólýnesíu frá Ameríku. Meðal annars hvernig straumakerfið er á þessum slóðum, orðalista yfir örnefni sem eru lík í Suður-Ameríku og í Pólýnesíu, útlitseinkenni frumbyggjaþjóðarinnar Kwakiútl í Ameríku sem eiga að svipa til íbúa eyjanna og svo mætti áfram telja. Ekki er annað að sjá en rök hans hafi hugnast æði mörgum. Má sem dæmi nefna bókina Könnun Kyrrahafsins eftir John Gilbert (1971) í þýðingu Steindórs Steindórssonar frá Hlöðum (1975). Þar segir um kenningar Heyerdahls: „Skortir þar síst á rökrétta hugsun“. Einnig: „Til stuðnings þessari [. . .] kenningu sinni færir Heyerdahl raðir af glæsilegum og lítt hrekjanlegum röksemdum.“
Heyerdahl skrifaði fræga bók um leiðangurinn árið 1948 sem þýdd var á fjölmörg tungumál. Upp úr þeirri bók var gerð kvikmynd sem hlaut Óskarsverðlaun í flokki heimildarmynda árið 1950. Árið 2012 var önnur mynd gerð um leiðangurinn sem tilnefnd var til Óskarsverðlauna sem besta mynd ársins á öðru tungumáli en ensku. Sú mynd hlaut ekki náð dómnefndar.
Við getum ekki sagt skilið við söguna af Kon-Tiki leiðangri Heyerdahls án þess að nefna að kenningum hans um landnám Pólýnesíu frá Ameríku hefur algerlega verið hafnað af flestum. Rannsóknir á skyldleika þjóðanna út frá genum, tungumálum, siðum og fleiri þáttum benda eindregið til þess að íbúar Pólýnesíu séu ættaðir frá Ástralíu og Asíu frekar en Ameríku. Nú telja vísindamenn að Heyerdahl hafi einfaldlega haft rangt fyrir sér. Engu að síður var sigling hans í rúmlega þrjá mánuði á litlum fleka á sjálfu Kyrrahafinu einstakt afrek. Það hefði aldrei gengið nema vegna þess að flekinn Kon-Tiki var úr balsaviði.
