Alaskasýprus og hringlið með nöfnin

Tré vikunnar að þessu sinni er alaskasýprus eða Cupressus nootkatensis D.Don eins og nú tíðkast að kalla tegundina á fræðimálinu. Sjálfsagt reyta einhverjir lesendur hár sitt og skegg yfir þessu fræðiheiti, því lengst af hefur heitið Chamaecyparis nootkatensis verið notað hér á landi. Við komum að þessu nafnahringli síðar í pistlinum.

Heimkynni

Eins og svo mörg önnur tré, sem ræktuð eru á Íslandi, er þetta tré ættað frá vesturströnd Norður-Ameríku. Það vex við Norður-Kyrrahafið í Norður-Ameríku frá Prince Williams sundi í Alaska, suður með vesturströnd Kanada og allt suður til norðvesturhluta Kaliforníu. Sennilega er það algengast í Bresku Kólumbíu í Kanada (Clapp & Crowson 2023). Stundum er tréð að finna í sérstökum lundum en oftar í bland við aðra berfrævinga eins og þallir, Tsuga heterophylla og T. mertensiana og fleiri tegundir. Tegundin vex í allskonar jarðvegi, stundum í grýttu og þurru landi en einnig á rökum svæðum og í mýrarjöðrum (Eckenwalder 2009). Hér á landi er tréð ekki svona harðgert og við mælum með því að rækta það í frjóum og hæfilega rökum jarðvegi.

Alaskasýprus má finna frá sjávarmáli og upp í 2.300 metra hæð yfir sjó. Eftir því sem norðar dregur, þeim mun nær sjávarmáli þrífast trén. Sunnar er þau fyrst og fremst að finna til fjalla. Jafnvel strax í Kanada er tréð einkum að finna hátt yfir sjávarmáli. Sunnan landamæranna vex tréð hvergi við sjávarmál eins og sjá má á kortinu hér að neðan.

Alaskasýprus í Alaska

Þar sem tegundin er gjarnan kennd við Alaska þykir okkur rétt að skoða hvernig tegundinni vegnar þar. Til að komast að því skoðum við hina merku bók Alaska Trees and Shrubs frá árinu 1972. Lengi vel var sú bók á náttborðum margra skógræktarmanna og margt í henni stenst vel tímans tönn. Ætla má að lýsingarnar þar geti farið nærri um hvernig þessi tré geti vaxið á Íslandi í fyllingu tímans. Í þessari bók er tegundin kölluð Chamaecyparis nootkatensis og æ síðan hefur það nafn verið mest notað á Íslandi. Alaskasýprusinn er þar sagður geta orðið 12-24 m á hæð með stofnþvermál upp á 30-60 cm. Stöku tré, segir í bókinni, geta orðið enn stærri. Allt að 30 m á hæð með 1,2 m þykkan stofn. Krónan er grönn með örlítið slútandi greinar.

Í Alaska vex tegundin nálægt ströndinni í suðaustur hluta og í suðurhluta ríkisins, allt vestur að Prince Williams sundi, ef marka má bókina. Samkvæmt kortinu hér að ofan vantar tréð við suðurströndina nema við áðurnefnt sund. Tréð vex frá sjávarmáli og allt að trjálínu en bestum þroska nær það í um 140 til 365 metra hæð. Þarna vex tréð innan um þallir eða í litlum lundum í sitkagreniskógum. Tréð vex hægt í Alaska þannig að ef tré hefur vaxið það mikið að stofnþvermálið sé orðið um 40 til 50 cm í þvermál, megi gera ráð fyrir að tréð sé 200-300 ára gamalt (Leslie & Little 1972). Þrátt fyrir þennan hæga vöxt er tréð nýtt til timburframleiðslu og skiptir efnahag ríkisins töluverðu máli.

Almenn lýsing

Í Norður-Ameríku myndar alaskasýprus tré sem geta orðið 40 til 50 metra há og með stofnþvermál upp á 2-3,7 m. (Eckenwalder 2009). Vitað er um tré sem náð hefur 61 metra hæð ef marka má Clapp & Crowson (2023). Þetta er töluvert meira en norður í Alaska. Við trjámörk til fjalla verður tegundin dvergvaxin.

Tréð hefur ekki verið það lengi í ræktun á Íslandi að hægt sé að spá neinu um hversu hátt það gæti orðið hér á landi. Hér er það ennþá bara lágvaxið tré og stundum líkara runna fyrstu árin. Þó eru til mjög efnileg tré sem sjálfsagt verða mjög há með tímanum. Til eru eldri tré sem greinilega hafa orðið fyrir endurteknu kali, en yngri tré, sem vaxa í sæmilegu skjóli, vaxa oftast áfallalaust og sum þeirra sýna góðan vöxt. Endurtekið kal getur leitt til þess að vöxturinn verður æði frjálslegur og tréð á erfitt með að mynda einn, leiðandi topp. Myndir af slíkum trjám má sjá seinna í pistlinum.

Börkur er grábrúnn og oft með djúpum sprungum á eldri trjám. Börkurinn flagnar auðveldlega af í löngum næfrum. Yngri tré hafa aðeins rauðari börk en gömul tré.

Krónan er létt og oft fremur gisin, keilulaga eða egglaga. Sérstaklega á það við ef tréð er í skugga. Í meiri sól verður krónan þéttari. Eldri tré fá stundum flatari krónu og oft hafa trén hangandi greinar. Annars er algengt að aðeins smágreinarnar hangi og gefi trénu sérkennilegt og einkennandi vaxtarlag. Oftast eru smágreinar og toppurinn áberandi drjúpandi.

Þar sem tréð vex í snjóþungum fjöllum án mikils skjóls hleðst ís stundum á greinarnar og hann, ásamt miklum vindi, brýtur þá jafnvel mjög stórar greinar. Á slíkum stöðum á krónan það til að aflagast töluvert og þá eiga ofangreindar lýsingar illa við um tréð. Í góðu skjóli og á snjóléttari stöðum er þetta ekki vandamál (Peattie 2007).

Greinar og barr

Smágreinar eru nokkuð flatar og aðeins um 1-1,5 mm þykkar. Út frá þeim vaxa laufgreinar með sígrænu barri í tvær áttir og slúta gjarnan í endann. Leiðandi greinar slúta oft mjög mikið. Peattie (2007) lýsir því svo að það sé eins og að greinarnar séu alltaf að sligast undan snjó. Þetta á jafnt við á veturna þegar snjór er yfir öllu, sem á sumrin þegar engan snjó er að finna. Vel kann að vera að þetta vaxtarlag sé einmitt aðlögun að snjóþyngslum, enda er víða snjóþungt á þeirra heimaslóðum.

Barrið eða laufið myndar einskonar skeljar eða hreistur sem verður 1,5 – 3 mm langt og er grænt, blágrænt eða gulgrænt á litinn. Endi hverrar nálar, ef kalla má þær það, er þríhyrningslaga og sveigist örlítið upp á við í bláendann. Má nota það einkenni til að greina þennan sýprus frá lífviðum sem hafa líkt barr. Nálarnar skarast svo hvergi sér í greinarnar undir þeim og ekki er að sjá á þeim neinar ljósari rákir með loftaugum eins og algengt er hjá barrtrjám. Aftur á móti má stundum greina ljósari lit á milli barrnálanna. Á hliðum greinanna er aðeins pláss fyrir tvær raðir af þessu smágerða barri. Stærri greinar vaxa stundum næstum lárétt út frá stofni og sveigjast oft upp í endann, öfugt við smágreinarnar sem gjarnan hanga (Peattie 2007 og Leslie & Little 1972).

Ungar plöntur af sumum yrkjum lífviða geta verið glettilega líkar ungum alaskasýprusum. Þegar trén eldast vaxa þau á ólíkan hátt. Þangað til er hægt að þekkja tegundirnar í sundur á barrinu ef vel er að gáð. Rétt er að geta þess að margar tegundir sýprusa eru í vextinum mun líkari lífviðum en alaskasýprus. Á það eflaust sinn þátt í því að sumir vilja setja alaskasýprus í aðra ættkvísl en flesta, aðra sýprusa.

Sumir telja það helsta galla tegundarinnar að lyktin af barrinu sé ekki nægilega góð (t.d. Peattie 2007).

Við birtum þessar nákvæmu lýsingar til að auðvelda fólki að greina tegundina frá líkum tegundum, eins og lífviðum og öðrum sýprusum. Oft þarf að vita eftir hverju þarf að leita til að greina tegundir í sundur.

Könglar og fræ

Karlkönglar (sem við stundum köllum karlblóm) eru ekki nema 2-5 mm langir og allt að 2 mm breiðir. Þegar grannt er skoðað má sjá 5-6 pör af köngulhreistri á þeim.

Kvenkönglar eru smáir en samt stærri en karlkynið. Þeir verða 6-13 mm langir og dreifast um tréð og eru á mjög stuttum stilk. Fyrst þegar þeir birtast eru þeir ljósgrænir og vaxbornir en þegar þeir þroskast verða þeir dökkrauðir eða fjólubláir. Stundum eru þeir þó öskugráir að lit en þá oftast með bláleita vaxhúð. Stærð þeirra og litur minnir stundum dálítið á bláber. Hreisturskeljarnar eru ekki nema fjórar til sex á hverjum köngli. Oftast tekur að minnsta kosti tvö ár fyrir könglana að þroskast að fullu en það getur tekið lengri tíma. Í hverjum köngli eru vanalega eitt til fimm fræ, 2-5 mm löng, vængjuð og ljósbrún að lit við þroskun. Vængir eru álíka breiðir og fræin. Svona lítil fræ með litla vængi berast sjaldan langt frá móðurtrénu (Eckenwalder 2009, Leslie & Little 1972).

Ræktun í útlöndum

Hið granna vaxtarlag með drjúpandi greinum hefur gert tréð vinsælt í garðrækt um allan heim þar sem tegundin þrífst á annað borð. Það er almennt talið þolið í hverskyns jarðvegi, þarf litla umhirðu og er skuggþolið.

Í ræktun hefur tegundin aftur og aftur myndað blendinga með öðrum tegundum innan Cupressus ættkvíslarinnar. Þekktastir slíkra blendinga er blendingur við C. macrocarpa. Slíkir blendingar myndast reglulega þar sem útbreiðsla tegundanna skarast. Svo algengir eru þeir að þeir ganga undir sérstöku nafni og kallast C. x leylandii. Sá blendingur er talinn harðgerður í norðlægum löndum og þolir að vaxa í mikilli bleytu. Hann hefur mikinn blendingsþrótt og vex mun hraðar en báðir foreldrarnir. Sums staðar er hann í miklum metum. Aftur á móti er rótarkerfi blendingsins oft frekar vanþroskað.

Í garðrækt í útlöndum þekkjast ýmiss yrki af alaskasýprus. Oft eru það yrki sem hafa óvenju slútandi greinar eða óvenjulega liti á barri.

Sums staðar er alaskasýprus nýttur til viðarframleiðslu en hér á landi þekkist það ekki. Það breytist varla í fyrirsjáanlegri framtíð nema í algerum undantekningum.

Ræktun á Íslandi

Tréð vex hægt í æsku sinni og tekur ekki mikið pláss. Með auknum aldri eykst vaxtarhraðinn og hugsanlega getur það orðið mjög stórt með tíð og tíma. Það er þó ekkert vitað um það ennþá. Ef til vill má reikna með að tréð verði innan við 10 metra hátt hér á landi á bestu stöðum. Í mörgum tilfellum getur það verið kostur ef tré vaxa ekki of hratt. Þá þarf ekki að klippa þau til eða stífa þau á einn eða annan hátt. Aftur á móti þolir tegundin klippingu mjög vel og hægt er að stjórna vextinum ef þörf er á. Ef tegundin þrífst á annað borð er hún ákaflega falleg og þokkafull. Hún er fremur skuggþolin og langlíf. Eldri tré geta orðið umfangsmikil.

Hægt er að rækta alaskasýprus í skjólgóðum görðum eða í skógarskjóli á góðum stöðum. Allra best er að hann sé undir trjáskermi í æsku sinni og best er að bjóða honum frjósaman jarðveg. Annars þrífst hann í allri venjulegri garðamold og í frjóum skógarjarðvegi. Alaskasýprus getur verið mjög fallegur framan við önnur tré og í beðum eða þyrpingum með öðrum sígrænum runnum og trjám. Litur hans er ljósari en þeirra tegunda barrtrjáa sem mest eru ræktaðar.

Tilgangur ræktunar á Íslandi er fyrst og fremst fagurfræðilegur.

Nytjar

Viður þessara trjáa er eftirsóttur, en eins og áður segir vex tréð mjög hægt. Einkum á það við um ung tré en vaxtarhraðinn eykst með auknum aldri. Trjánum er sjaldan plantað til viðarframleiðslu en þau eru nýtt þar sem auðvelt er að komast að villtum trjám. Það getur tekið allt að tvær aldir fyrir trén að ná þeirri stærð að hentugt þyki að vinna viðinn. Þess vegna er það svo að stærstu trén af þessari tegund eru gjarnan að finna á óaðgengilegum stöðum. Viðurinn er mjög harður eins og títt er um sum tré sem vaxa hægt en ekki mjög þungur. Viðurinn er jafn, lyktar vel (þótt sumum líki illa við lyktina af barrinu) og stenst vel ásókn fúasveppa. Reyndar segir í sumum heimildum að af öllum viðum þeirra trjáa sem vaxa í norðvestur hluta Ameríku sé það viður þessara trjáa sem þoli allra viða best ásókn rotsveppa. Stundum hafa skógarhöggsmenn fundið stofna af trjám sem fallið hafa fyrir mörgum árum án þess að sveppir hafi náð að vinna á viðnum (Clapp & Crowson 2023). Auðvitað rotnar viður þessara trjáa fyrir rest. Rotsveppir eru þolinmóðar lífverur.

Algengt er að nýta viðinn til húsgagnasmíði, bátasmíði og í ýmsa aðra vinnu. Leslie & Little (1972) nefna sérstaklega gluggakarma, útidyr, bátasmíði og skylda hluti. Þeir hæla líka viðnum fyrir fegurð og hversu auðvelt sé að vinna hann.

Frumbyggjar Norður-Ameríku nýttu að sjálfsögðu þessi tré. Hér fyrr var sagt frá því að trefjarnar undir berkinum væru nýttar til að hnýta körfur og því um líkt. Enginn viður þótti betri í árar en af þessu tré að mati Nútkaþjóðarinnar og fleiri frumbyggjaþjóða. Viðurinn var einnig nýttur í kistur, diska, allskonar graftól og handföng á hitt og þetta. Sumar frumbyggjaþjóðir nýttu þessi tré einnig til að skera út sérstakar grímur sem nýttar voru við trúarathafnir. Grímur þessar voru gjarnan málaðar í áberandi litum og skreyttar með skeljum og kopar. Viðurinn var einnig nýttur í bogasmíði og voru þeir svo vinsælir að þeir voru nýttir sem verslunarvara, langt út fyrir heimkynni trjátegundarinnar.

(Kaflinn að mestu byggður á Earle, 2024 og Peattie, 2007).

Inngangur að nafnasúpu með ábót

Þegar kemur að nöfnum tegunda getur verið gott að þekkja örlítið til fræðiheitanna. Sá sem þetta skrifar hefur oft gluggað í erlend rit og rekist á torkennileg heiti tegunda á fjölmörgum tungumálum án þess að hafa hugmynd um hvaða tegund er um að ræða. Þá kemur sér vel að fræðiheitið fylgir oftast með í vönduðum ritum. Oft dugar það til að þekkja tegundina eða að minnsta kosti ættkvíslina. Ef ekki, þá má nota leitarvélar alnetsins sér til hjálpar. Þá er oftast betra að nota fræðiheitið, því almenn heiti geta verið mjög mismunandi og misvísandi, en fræðiheitin eiga að haldast nokkuð óbreytt milli ára og heimilda. Á því eru þó undantekningar og tegund vikunnar er einmitt ein af þeim. Clapp og Crowson (2023) segja að skipt hafi verið tólf sinnum um fræðiheiti á um það bil tveimur áratugum. Ef það er rétt hefur verið farið í marga hringi með nöfnin og heimildum okkar ber alls ekki saman um fræðiheitið eins og sjá má hér neðar.

Sennilega er bara best að halda sig við íslenska heitið. Tegundin kallast alaskasýprus. Og þó. Íðorðabanki Árnastofnunar gefur upp nokkur samheiti, þannig að málið er ekki einfalt. Svo má til gamans skoða ensku nöfnin en það er eins og þau hafi verið valin af hreinu handahófi.

Ensk heiti

Þar sem tegund þessi kemur frá Norður-Ameríku eins og að ofan greinir má skoða hvað heimamenn á þeim slóðum kalla tréð. Samkvæmt bæði Eckenwalder (2009) og Clapp & Crowson (2023) er algengast að kalla tréð Alaska yellow-cedar. Það er afleitt nafn. Tréð er á engan hátt sérstaklega gult á litinn. Mörg tré hafa gula slikju á viðnum og það getur átt við um alaskasýprusinn. Hjá honum er sá litur ekkert meira áberandi en hjá öðrum trjám.

Eins og sjá má er tegundin kennd við Alaska á máli heimamanna, rétt eins og gert er á íslensku. Það er mjög heppilegt hér á landi, enda kemur tegundin þaðan til Íslands. Aftur á móti er það á engan hátt lýsandi eða heppilegt á heimaslóðum trésins. Það vex á mjög stóru svæði í álfunni en aðeins syðst í Alaska. Samkvæmt Clapp & Crowson (2023) er tréð að líkindum algengast í Bresku Kólumbíu. Það fylki er í Kanada og því þykir sjálfsagt mörgum Bandaríkjamönnum best að kenna tréð við Alaska. Annars yrðu þeir að kenna það við Kanada og það er ekki vel séð. Hvoru tveggja er „einhvers staðar fyrir norðan“.

Sigurður Arnarson er í stjórn Skógræktarfélags Eyfirðinga.

Smellið hér til að sjá allan pistilinn

• Vikulega birtist pistillinn Tré vikunnar á vef Skógræktarfélags Eyfirðinga. Akureyri.net birtir hluta hvers pistils í því skyni að vekja athygli á skrifunum.