Hús dagsins: Strandgata 49

Strandgata 49; Gránufélagshúsin, Vélsmiðjan Oddi

Austast og syðst á Oddeyrinni er Oddeyrartangi. Þar eru að mestu leyti athafna- og fyrirtækjasvæði en slík starfsemi á sér 150 ára sögu á þessum slóðum. Það er, allt frá því að verslunarfélagið Gránufélagið festi kaup á Oddeyrinni um 1871 og reisti þar höfuðstöðvar sínar, skömmu síðar. Standa þær höfuðstöðvar enn og munu elstu hús á Oddeyrarsvæðinu (Greinarhöfundi skilst, að sitt sé hvort, Oddeyrin og Tanginn og því er hér talað um Oddeyrarsvæðið. Utar á sama svæði má e.t.v. líka heita álitamál, hvar Gleráreyrar taka við af Oddeyrinni).

Það er eiginlega óhjákvæmilegt, þegar fjallað er um upprunasögu Gránufélagshúsanna, að minnast aðeins á sögu Gránufélagsins sjálfs og Oddeyrar. Það var í ársbyrjun árið 1869 sem nokkrir bændur, með sr. Arnljót Ólafsson í broddi fylkingar, stofnuðu verslunarfélag sem þeir kölluðu Hið Íslenska hlutafjelag. Ári síðar var nafninu breytt í Gránufélagið. Nafnið var fengið af seglskútu, sem félagið hafði keypt og hugðist nýta til flutninga. Skip þetta, sem var franskt að uppruna og hét Emilie, hafði strandað, var í frekar bágbornu ástandi og því nefnt Grána í háðungarskyni. Þetta „uppnefni“ festist við skipið, félagið og löngu síðar var gata á Eyrinni nefnd eftir því (Gránufélagsgata). Helstu forvígismenn Gránufélagsins voru þeir Tryggvi Gunnarsson og téður sr. Arnljótur Ólafsson og gegndi sá fyrrnefndi stöðu forstjóra.

Árið 1871 takmarkaðist Akureyrarkaupstaður af suðurhluta þess hverfis, sem nú kallast Innbærinn. Þó hafði Oddeyrin verið lögð undir lögsagnarumdæmi kaupstaðarins árið 1866 en var nokkurs konar hólmlenda. Snarbrattar melbrekkur norður af kaupstaðnum og víðlendur úthagi og holt þar ofan við tilheyrðu býlinu Stóra- Eyrarlandi, sem taldist til Hrafnagilshrepps. Oddeyrin var hluti Stóra Eyrarlands en árið 1850 hafði Björn Jónsson keypt hana af Geirþrúði Thorarensen, þáverandi eiganda jarðarinnar. Þorsteinn Daníelsson smíðameistari á Skipalóni keypti Eyrina af Birni árið 1863. Það var svo árið 1871 sem Gránufélagið keypti stærsta hluta Oddeyrar af Þorsteini. En Þorsteinn hafði áður selt Clausen nokkrum spildu neðst á Oddeyrartanganum og var það land aldrei eign Gránufélagsins, heldur Höepfnersverslunar. Og það var svo árið 1873 sem Gránufélagið reisti höfuðstöðvar sínar vestast og syðst á Oddeyrartanga. Löngu síðar fékk þetta hús, númerið 49 við Strandgötu.

Strandgata 49 er í raun þrjú sambyggð hús, sem byggð eru í áföngum. Allt er húsið eða húsin byggt úr timbri á lágum steingrunni. Vesturhlutinn, Vestdalseyrarhús, er einlyftur með háu og bröttu risi, veggir timburklæddir með svokölluðu slagþili (heilar fjalir yfir samskeytum veggfjala) og bárujárn á þaki. Sexrúðupóstar í gluggum. Grunnflötur þess mun 16,40x7,23. Miðhlutinn, Mikla bygging, er tvílyftur með háu mansardrisi (brotnu í topp) og snýr stafn þess mót suðri. Hinir hlutarnir snúa austur-vestur og því er miðhlutinn eins og stór kvistur í húsheildinni. Miðhluti er klæddur listaþili (mjóir listar yfir samskeytum veggfjala), bárujárn á þaki og sexrúðupóstar í flestum gluggum. Grunnflötur mun 12,89x7,98. Austurhluti, Skjaldarvíkurstofa, er einlyftur með háu risi og stórum miðjukvisti. Tveir smærri kvistir eru beggja vegna miðjukvists. Krosspóstar eru í flestum gluggum, listaþil á veggjum og bárujárn á veggjum. Grunnflötur þessa hluta er 19,24x7,63. Alls eru húsin um 49m á lengd og 7,6-8m á breidd. Að austan tengist húsið Kalbaksgötu 1 með steinsteyptri byggingu.

Húsið mun vera elsta hús sem enn stendur á Oddeyri. Miðað er við að byggingarár hússins sé 1873 þegar vestasti hlutinn var reistur. Þar var raunar um að ræða eldra hús sem var reist á Vestdalseyri við Seyðisfjörð en tekið niður og reist aftur hér. Þar mun húsið hafa verið byggt um 1850 fyrir verslunina, Örum og Wulffs. Þessi hluti hússins hefur því löngum kallast Vestdalseyrarhúsið. Líkast til hefur félagið verið ört vaxandi, því þremur árum síðar reis af grunni annað hús. Og enn stundaði félagið endurnýtingu, því í þetta sinn var tekið niður íbúðarhús, sem stóð í Skjaldarvík í Glæsibæjarhreppi, og það endurreist hér. Fékk austurhúsið þannig nafnið Skjaldarvíkurstofan. Skjaldarvíkurstofan var upprunalega reist árið 1835 fyrir Þórarinn Stefánsson og mun húsið hafa komið tilhöggvið frá Noregi og var því löngum haldið fram, að Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni hafi reist húsið. Það mun hins vegar vera rangt en hið rétta er að Ólafur Briem á Grund hafi byggt það (sbr. Kristmundur Bjarnason, 1961: 255). Mætti þá e.t.v. með góðum vilja miða aldur Gránufélagshúsanna við upprunalegt byggingarár Skjaldarvíkurstofunnar, það er 1835!(?) Nú ber heimildum raunar ekki saman. Í Húsakönnun um Oddeyri sem unnin var 1990 eru leiddar líkur að því, að Skjaldarvíkurstofan hafi verið reist sem vörugeymsla norðan við húsin og brunnið fyrir 1939 (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995:48). Umrætt geymsluhús brann var í nóvember 1935 (Jón Hjaltason 2016: 99). Samkvæmt Sögu Akureyrar e. Jón Hjaltason (1994: 217) má vera nokkuð ljóst, að austasti hluti Gránufélagshúsanna sé Skjaldarvíkurstofan. Í ævisögu Þorsteins Daníelssonar á Skipalóni, sem skrifuð er 26 árum eftir bruna vörugeymslunnar, segir einfaldlega: „Fyrrnefnt hús í Skjaldarvík er hins vegar enn til á Oddeyri, því að Gránufélagið keypti það laust eftir 1870 og lét reisa það að nýju þar“ (Kristmundur Daníelsson 1961: 255). En svo er spurning, þegar hús er tekið niður og sett saman á öðrum stað, hvort miða eigi byggingarár við upprunalega byggingu eða þá síðari. En látum nú staðar numið í þessum vangaveltum, lesendum er sjálfsagt orðið ljóst, að greinarhöfundur er haldinn einhverri óskapa þráhyggju fyrir byggingarárum!

En það var Jón Chr. Stephánsson timburmeistari, sem sá um uppsetningu Skjaldarvíkurstofunnar á Oddeyrartanga árið 1876. Tveimur árum síðar annaðist hann byggingu þriðja áfanga húsa Gránufélagshúsanna, þ.e. mikillar tvílyftrar byggingar, sem tengdi saman Skjaldarvíkurstofuna og Vestdalseyrarhúsið. Er það eini hluti Gránufélagshúsanna, sem ekki var aðfluttur. Enda þótt þessi húshluti hafi verið feikna stór á mælikvarða ársins 1878 tók byggingin ekki nema rúman mánuð! Hún hófst í júlí en „[...]Eftir miðjan ágúst var drykkjugildi mikið haldið í tilefni þess að nýja húsið var fullreist[...]“ (Jón Hjaltason 1994: 219). Skjaldarvíkurstofan var íbúðarhús verslunarstjórans, Jakobs V. Havsteen en verslun, skrifstofur og annað slíkt var í Vestdalseyrarhúsinu og Miklu Byggingu. Einhvern tíma á bilinu 1885-87 lét Jakob byggja við Skjaldarvíkurstofuna til austurs og reisa mikinn kvist á húsið. Fékk húsið þá núverandi lag í grófum dráttum. Jakob bjó hins vegar ekki lengi í húsinu eftir þessar framkvæmdir því árið 1888 var honum sagt upp verslunarstjórastöðunni. En svo vildi til, að árið áður hafði hann fengið útmælda lóð spölkorn vestar á Eyrinni. Þar byggði hann ennþá stærra hús og hóf þar verslunarrekstur með meiru.

Gránufélagið var nokkurs konar alhliða verslunarfélag, sem stundaði auk verslunar margvíslegan inn- og útflutning, m.a. á saltfiski og sauðfé. Flutninginn sá félagið um á eigin skipum, sem urðu fjögur þegar mest var. Þá rak félagið nokkurs konar kjörbúð eða dagvöruverslun í höfuðstöðvum sínum og hafði auk þess útibú á mörgum stöðum um landið. Lengst af, eða til 1893 var Tryggvi Gunnarsson forstjóri félagsins. Eftirmaður hans var Christen Havsteen, sem áður hafði verið útibústjóri á Siglufirði. Christen, fjölskylda hans og vinnufólk voru einmitt skráðir íbúar Gránufélagshússins á Oddeyri árið 1890. Var hann þá verslunarstjóri. Gránufélagið verslaði ekki einungis með varning og fénað heldur einnig land. Sem eigandi Oddeyrar höndlaði félagið með lóðir þar. Það er dálítið merkilegt, að Gránufélagsmenn virðast ekki hafa haft miklar áhyggjur eða gert neinar athugasemdir við það, að menn reistu hús á Eyrinni, svo fremi sem menn gengu formlega frá lóðarkaupum eftir á. Og þar lá heldur ekkert á, t.d. liðu líklega fjögur ár frá því að Snorri Jónsson timburmeistari hóf húsbyggingu að hann fékk lóð hjá Gránufélaginu. Sama gilti um lóð undir steinhús Þorsteins Einarssonar og Björns Jónssonar. Kannski hafa menn samið munnlega og óformlega við Gránufélagið áður en byggingar hófust en gengið frá formsatriðunum eftir á. Bygginganefnd Akureyrar skipti sér lítið af þessum byggingum á Eyrinni, enda lá starfsemi hennar niðri á árunum 1878-84. Af öðrum rekstri Gránufélagsins er það hins vegar að segja, að hann var með miklum ágætum síðustu áratugi 19. aldar en smátt og smátt tók að halla undir fæti m.a. vegna mikilla skulda sem það safnaði, m.a. við danska stórkaupmenn. Árið 1912 yfirtóku Hinar sameinuðu Íslensku Verslanir sem var, þrátt fyrir nafnið, danskt fyrirtæki, allan rekstur Gránufélagsins. Eignuðust sameinuðu verslanirnar einnig allar eignir Gránufélagsins, m.a. húsin við Strandgötu. Hafði félagið skrifstofur hér til ársins 1926 en þá eignaðist Ragnar Ólafsson stórkaupmaður, áður verslunarstjóri hjá Gránufélaginu, húsin.

Árið 1902 eru 10 manns skráðir hér til heimilis, Jón Nordmann verslunarstjóri, fjölskylda og vinnufólk. Þá er húsið nr. 33 við Strandgötu, einfaldlega vegna þess, að þá var ekki búið að byggja fleiri hús við götuna. Árið 1914 flutti í húsið verslunarstjóri Hinna sameinuðu íslensku verslana, Einar Gunnarsson. Líkt og allar byggingar á Akureyrarsvæðinu var húsið virt til brunabóta árin 1916-17. Árið 1917 eru sex byggingar taldar hér, gripahús og safngryfja auk einlyfts geymsluskúrs. Þær byggingar eru löngu horfnar. Íbúðar- og verslunarhús er einlyft með háu risi á lágum grunni. Á gólfi við framhlið eru 3 stofur og forstofa, við bakhlið 2 stofur, eldhús, búr og geymsla. Í risi voru 7 íbúðarherbergi og geymslur voru. Hér er átt við austasta hlutann. Þrílyft vörugeymsluhús með verslun á jarðhæð en geymslur á lofti og loks vörugeymsluhús, einlyft á lágum steingrunni með háu risi. Veggir og þak timburklæddir, en á hinum tveimur hlutum hússins var járnþak. Þá er einnig nefnt vörugeymsluhús, tvílyft með háu risi, timburklætt með pappaþaki. Á gömlum ljósmyndum má sjá, að hús þetta hefur staðið fáeinum metrum norðan við framhúsin. Þetta hús, sem brann þann , er talið líklegt sem Skjaldarvíkurstofa í Húsakönnun 1995. Aðeins örfáir metrar skildu geymsluhúsið og Gránufélagshúsin að, svo litlu mátti muna, að allar byggingarnar brynnu til kaldra kola. Til allrar lukku var logn þessa sunnudagsnótt, 10. nóvember 1935. Hefði verið t.d. stíf norðanátt er alls óvíst, raunar ólíklegt, að Gránufélagshúsin stæðu enn.

Eftir að Ragnar Ólafsson eignaðist húsið, 1926, stundaði Einar Gunnarsson þar áfram sinn eigin verslunarrekstur. Árið 1927 auglýsir Einar m.a. kartöflur, hveiti, hrísgrjón, baunir, sykur og margar tegundir af kexi auk „nauðsynjavara“ til sölu í búð sinni hér. Þá auglýsir hann árið 1934 herbergi til leigu, sérstaklega handa einhleypu fólki. Eitt vekur sérstaka athygli greinarhöfundar varðandi eignarhaldið á húsunum frá 1929. Ragnar Ólafsson lést 1928 og þá er dánarbú hans skráð sem eigandi. Frá 1929 og næstu ár er Einar Gunnarsson sagður eigandi hússins en árið 1938 er húsið hins vegar sagt eign dánarbús Ragnars Ólafssonar. Hvernig sem á því stendur. Árið 1939 eignast húsið vélsmiðirnir Gunnlaugur S. Jónsson og Jón Þorsteinsson. Það er svo í Sjómannadagsblaðinu 2. júní 1940 að auglýsing birtist í fyrsta sinn frá Vélaverkstæðinu Odda, til húsa að Strandgötu 49.

Það er skemmst frá því að segja, að Vélsmiðjan Oddi var hér til húsa í ríflega hálfa öld en í ársbyrjun 1993 sameinaðist fyrirtækið Slippstöðinni. Vélsmiðjan hafði gegnum áratugina annast ýmsa smíði, en við sameiningu við Slippstöðina skiptist reksturinn í kælideild, þjónustudeild og veiðarfæradeild. Árið 1993 eignuðust húsið þeir Alfreð Gíslason, valinkunnur handboltakappi, og Sigurður Sigurðarson byggingameistari. Þá hófust endurbætur á húsinu að innan jafnt sem utan, eftir forskrift og leiðbeiningum Finns Birgissonar. Húsið var innréttað fyrir veitingarekstur og árið 1993 hófst rekstur veitinga- og skemmtistaðar undir heitinu „Við Pollinn“. Hefur verið veitingarekstur í húsinu æ síðan. Á 10. áratugnum var einnig kínverski veitingastaðurinn Bing Dao til húsa þarna og á fyrsta áratug 21. aldar var rekinn í húsinu skemmtistaðurinn Vélsmiðjan, heitið vísun til fyrra hlutverks hússins. Nú er í húsinu veitingastaðurinn Bryggjan og telur greinarhöfundur fulla ástæðu til þess að mæla með þeim stað. Þá er gaman að segja frá því, að nýjasta flugfélag landsmanna, Niceair, er með skrifstofur í húsinu.

Gránufélagshúsin voru friðlýst í B-flokki árið 1982, með fyrstu húsum hér í bæ sem hlutu friðlýsingu. Það þarf vart að fjölyrða til hversu mikillar prýði þessi elstu hús Oddeyrar eru, sérlegt kennileiti í götumynd Strandgötu. Jafnvel á ferð um Leiruveg, í 2,5 km fjarlægð eru húsin áberandi. Setur miðhlutinn, Mikla bygging, einmitt sérstakan svip á húsin með stafninn að götu og mansardrisið skagandi upp úr þakbrúnum Vestdalseyrarhúss og Skjaldarvíkurstofu. Á þakbrúnum hússins er ljósasería, sem kveikt er á allt árið og dregur hún skemmtilega fram útlínur hússins í myrkrinu. Þessi staður, suðvestast á Oddeyrartanga er líklega einn fjölfarnasti í bænum yfir sumartímann, því h.u.b. hver einasti farþegi skemmtiferðaskipa, sem hér gengur á land, á hér leið um. Þess má reyndar geta, að fyrir nokkrum misserum komust þau dæmalausu áform nánast á framkvæmdastig, að reist yrðu fjögur sambyggð 8-11 hæða háhýsi, nánast ofan í Gránufélagshúsunum.

Meðfylgjandi myndir eru teknar 9. sept. 2018 og 23. jan. 2021.

Myndin af líkaninu af Gránu er tekin 30. júlí 2017 á Duus Safnahúsinu í Reykjanesbæ.

Hér má sjá líkan af Gránu, smíðað af Grími Karlssyni skipstjóra og líkanasmið með meiru.

Heimildir:

Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Jón Hjaltason. 1994. Saga Akureyrar II bindi. Akureyrarbær.

Jón Hjaltason. 2016. Bærinn brennur. Akureyri: Völuspá.

Kristmundur Bjarnason. 1961. Þorsteinn á Skipalóni. Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is, greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.