100 elstu hús Akureyrar

Áður en lengra er haldið er rétt að geta þess, að ranglega var vitnað í heimild í síðasta pistli. Var þar vitnað í þá Hjörleif Stefánsson, Kjell H. Halvorssen og Magnús Skúlason sem höfunda efnis um Akureyri í bókinni Af norskum rótum, sem Mál og Menning gaf út 2003. Hið rétta er, að höfundar kaflans um Akureyri, sem vitnað er í, eru þau Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir. Hjörleifur, Kjell og Magnús eru hins vegar ritstjórar bókarinnar. Leiðréttist það hér með og beðist velvirðingar á þessu.

Í dag, 29. ágúst, eru liðin 160 ár frá stofnun Akureyrarkaupstaðar. Að því tilefni langaði greinarhöfund aðeins til að breyta til, birta einhvers konar afmælispistil. Niðurstaðan varð sú, að birta hér lista yfir 100 elstu hús Akureyrar. Eins og gengur og gerist, hafa þó nokkur þeirra húsa sem stóðu í hinum nýstofnaða Akureyrarkaupstað síðsumars 1862 horfið í tímans rás; þau verið rifin, brunnið eða ónýst af öðrum orsökum. Fjölmörg þeirra hafa þó varðveist; í bænum standa enn ríflega 20 hús sem eru eldri en kaupstaðurinn sjálfur. Elsta hús bæjarins, Laxdalshús, var orðið 67 ára þegar bærinn fékk núverandi kaupstaðarréttindi. Þessi skrif prýða myndir af þeim tveimur húsum, sem næst eru Akureyrarbæ í aldri. Það eru Gamla apótekið við Aðalstræti, byggt 1859 og Lögmannshlíðarkirkja sem byggð var 1860. Sú síðarnefnda tilheyrði að vísu Glæsibæjarhreppi í tæpa öld, en fram til 1955 náði lögsagnarumdæmi Akureyrarbæjar aðeins norður að Glerá.

Þessar upplýsingar hefur höfundur tekið saman, jafnhliða greinaskrifum á vefsíðu sína arnorbl.blog.is. Þar hefur sá sem þetta ritar fært, frá árinu 2009, inn söguágrip og myndir af húsum á Akureyri og greinarnar þar orðnar á níunda hundrað. Hér birtist listi yfir 102 elstu hús Akureyrar, sem uppistandandi eru á 160 ára afmælisári kaupstaðarins, 2022. Að sjálfsögðu eru tenglar á umfjallanir undirritaðs um húsin, en viðurkennast verður, að elstu greinarnar eru ansi veigalitlar og lítið kjöt á beinum í samanburði við það sem t.d. birst hefur hér. Hefur höfundur enda hafið endurritun pistla um þau hús, sem birtust á umræddri síðu í árdaga hennar. Hvers vegna þau eru 102 en ekki 100 skýrist einfaldlega af fjölda húsa sem byggð eru 1903; höfundur taldi ekki forsvaranlegt að undanskilja neitt þeirra eingöngu til þess að stemma fjöldann af í hundraðinu.

Lesendur eru beðnir þess lengstra orða, að taka þennan lista hvorki hátíðlega né bókstaflega eða sem einhverjum vísindalegum gögnum, heldur fyrst og fremst til glöggvunar og viðmiðunar. Og jafnvel til gamans. Á þessum lista eru auðvitað allir mögulegir fyrirvarar um byggingarár og mjög líklegt, að einhver hús vanti á hann. Í mörgum tilfellum ber heimildum ekki saman um byggingarár og stundum er hreinlega ekki vitað með vissu hvenær hús voru byggð. Þá ber að geta þess, að í þeim tilvikum þar sem heimildum ber ekki saman um byggingarár, sem hverfast um árið 1903, voru þau hús meðvitað látin njóta vafans á þann hátt, að eldra ártal gildi! Húsin raðast í aldursröð, þau elstu fyrst og séu mörg hús jafn gömul gildir stafrófs- og númeraröð. Vegna fyrrgreindra fyrirvara á byggingarárum er þessi röð ekki endilega kórrétt en það breytir í sjálfu sér ekki þeirri heildarmynd, að húsin á listanum eru í hópi 102 elstu húsa bæjarins. En látum nú staðar numið af öllum formálum og fyrirvörun; hér birtist listinn:

100 elstu hús Akureyrar

Hvað sem líður áreiðanleika þessa lista má vinna úr honum ýmsar tölulegar upplýsingar, til gagns og gamans:

BYGGINGARTÍMABIL ELSTU HÚSA BÆJARINS

• 2 hús eru byggð fyrir 1840
• 11 hús eru byggð 1840-49
• 7 hús eru byggð 1850-59
• 1 hús eru byggð 1860-69
• 10 hús eru byggð 1870-79
• 11 hús eru byggð 1880-89
• 30 hús eru byggð 1890-99
• 30 af 102 elstu húsum Akureyrar eru byggð eftir 1900, nánar tiltekið 1900 til 1903.

Á Akureyri standa a.m.k. 72 hús sem byggð eru fyrir 1900.

Meðaltal byggingarára elstu húsa Akureyrar er um 1884 þannig að árið 2022 er meðalaldur 102 elstu húsa Akureyrar 138 ár.

Miðgildi byggingarára er 1895

Flest hús í árgangi eru hús byggð 1903, 14 hús. Þá eru 9 hús byggð 1898 og 7 byggð árið 1900. Þessar tölur segja ekki endilega til um það, hversu mikið byggt var á hverju tímabili fyrir sig, enda fjölmörg hús horfin frá þessum tíma. Vöxtur bæjarins tók hins vegar mikinn kipp síðustu tvo áratugi 19. aldar, og óhætt að álykta, að þessar tölur endurspegli það.

En víkjum nú að því, hvar elstu hús Akureyrar er að finna:

STAÐSETNING ELSTU HÚSA BÆJARINS

• 52 af 102 elstu húsum Akureyrar standa í Innbænum.
• 35 af 102 elstu húsum Akureyri standa á Oddeyri eða Oddeyrartanga (Wathnes hús telst til þeirra, enda þótt það hafi sl. 20 árin eða svo staðið á Krókeyri í Innbænum). Eitt þeirra stóð upprunalega í Miðbænum.
• 10 af 102 elstu húsum Akureyrar standa í Miðbænum
• 2 af 102 elstu húsum Akureyrar standa á Brekkunni. Hér er Spítalavegurinn flokkaður sem hluti Innbæjar. Ef við hins vegar flokkum hann sem Brekku, er fjöldinn aftur á móti 5 (fer þá úr 52 í 49 í Innbæ).
• 2 af 102 elstu húsum Akureyrar standa í Glerárþorpi Elsta hús Akureyrar norðan Glerár, Lögmannshlíðarkirkja, stendur í Kræklingahlíð en Hvoll stendur í Glerárþorpi.
• 1 (a.m.k.) af 102 elstu húsum Akureyrar stendur í Hrísey Hvað eyjarnar varðar, verður höfundur að viðurkenna nánast algjöra vanþekkingu. Elsta hús Grímseyjar, eftir hinn hörmulega bruna Miðgarðakirkju (1867-2021) haustið 2021, mun vera byggt 1905. Það er vel hugsanlegt, að í Hrísey séu fleiri hús sem byggð eru 1903 eða fyrr. Þar liggur e.t.v. helsti fyrirvari þessa ágæta lista, ásamt misræmis í byggingarárum.

Samkvæmt listanum standa 19 af 20 elstu húsum Akureyrar í Innbænum, undantekningin er Eyrarlandsstofa sem stendur á Brekkunni. Niðurstaða þessarar tölfræði er nokkurn vegin sú, að langflest elstu húsa bæjarins eru í Innbænum. Eru þau 52 eða ríflega helmingur þeirra 102 sem hér birtast, en verður tæplega helmingur, ef við skilgreinum Spítalaveg sem Brekku frekar en Innbæ. Það hverfi, þar sem næstflest elstu hús bæjarins standa er Oddeyrin, 35 af 102 eða tæplega 35%. Þannig má gera ráð fyrir, að 80-85% af 100 elstu húsum bæjarins standi í Innbænum eða á Oddeyri. Það rímar nokkurn vegin við þá staðreynd, að Innbærinn er elsta hverfi bæjarins og Oddeyrin það næstelsta.

Höfundur óskar Akureyrarkaupstað og Akureyringum öllum nær og fjær til hamingju með 160 ára afmælið.

(Myndin af Gamla Apótekinu er tekin 7. ágúst 2017 en myndin af Lögmannshlíðarkirkju 19. júní 2018).