Hin mörgu heiti ýs

Hvers er að vænta?

Ýviðurinn tengist líka fornri menningu okkar í gegnum rúnaletur. Rúnin ýr er ákaflega dularfull eins og þú, lesandi góður, getur fræðst um.

Stutta heitið ýr er minna notað en ýviður. Það er fyrst og fremst notað sem viðskeyti þegar tilgreina þarf tegundir. Þannig kallast japanski ýviðurinn, Taxus cuspidata, japansýr, T. canadensis kallast kanadaýr, T. brevifolia er nefndur kyrrahafsýr og svo framvegis.

Á íslensku hefur ýviður af mörgum verið kallaður taxus. Það er fræðiheiti ættkvíslarinnar og er notað víða um heim. Það heiti notar til dæmis Sigurður Þórðarson í góðri grein sem birtist í Garðyrkjuritinu árið 2023. Frændur okkar í Færeyjum nota þetta heiti líka en hafa lagað stafsetninguna. Þar kallast tréð taksviður. Svo er að sjá sem frændur okkar noti jöfnum höndum latínuheitið og segi og skrifi taxus í stað taksviður.

Það vekur furðu að þrátt fyrir að nafnið sé svona algengt virðist ekki öllum gefið að beygja orðið. Á það jafnt við um kvenmannsnafnið Ýr og karlkynsorðið ýr sem notað er á trén. Því birtum við meðfylgjandi töflu, byggða á upplýsingum frá Árnastofnun. Sennilega er fullt eins algengt í daglegu tali Íslendinga að segja Ýr í þf. og þgf. þegar kvenmannsnafnið er beygt, en sú beyging er ekki gefin upp hjá Árnastofnun.

Í grein í Bændablaðinu frá árinu 2016 segir Hafsteinn Hafliðason að mannsnafnið Ívar sé af sama stofni og hafi upphaflega merkt bogmaður. Hér að neðan er sagt frá rún í hinu forna rúnaletri fúþark. Þar er ein rún sem kallast iwaz og er talin tákna ývið. Þar kemur fram að /s/ getur þróast yfir í /r/ í gegnum /z/. Þá sést hvað orðin Ívar og iwaz eru í raun lík. Bæði orðin væntanlega dregin af nafni trésins í fornri germönsku.

Grikkland og toxicon

Í grískri goðafræði er mikið úrval af gyðjum. Ein af þeim var Hekata sem stundum var talin drottning í neðra. Eins og sumar guðlegar verur þróaðist Hekata töluvert á þeim öldum sem hún tilheyrði guðagalleríi Grikklands hins forna. Verður ekki nánar farið í þá sálma hér, nema hvað Hekata virðist hafa haft allgóð tengsl við ývið og hvítlauk. Hið síðarnefnda er utan við efni þessa pistil en ýviðurinn var helgaður Hekötu. Um tíma var tíska að fórna nautum til heiðurs þessari gyðju. Um háls fórnarnautanna var settur krans úr ýviðargreinum fyrir athafnir svo ljóst mætti vera hverjum þau væru fórnuð. Þegar gyðjan var tilbeðin þótti líka bráðgott að brenna greinar ýviðar til að bænirnar næðu örugglega til hennar.

Tengingin milli ýviðar og Hekötu mun hafa verið táknræn vegna stöðu hennar sem drottningar í undirheimum. Það gat gefið henni vald til að skilja á milli lifenda og dauðra. Því þótti heppilegt að helga henni plöntu sem bæði mátti tengja við boga, eitur og dauða en getur jafnframt verið tákn um eilífð og óendanleika, eins og fram kemur í fyrri pistlum okkar.

Þýsk og ensk heiti

Ekki verður betur séð en þessi orð geti vel verið af sömu rót. Í fornu máli var tegundin nefnd Iwa á þýsku. Gæti það vel hafa breyst í Eibe og verið komið frá orðinu Ewig. Önnur tilgáta er sú að fornir Germanar hafi fengið orðið frá Göllum sem kölluðu tréð ivos. Á bretónsku, sem töluð var á Bretanskaga, hét tréð ivin. Frakkar hafa tekið þetta nafn upp og kalla tréð if. Það er mjög ólíkt heitinu sem notað er í öðrum latneskum tungumálum eins og fram kemur hér síðar. Sjálfsagt er þetta allt sama rótin. Nánar um þennan orðstofn þegar við skoðum gelískuna hér aðeins neðar.

Hafsteinn Hafliðason sagði frá því í grein í bændablaðinu (2016) að uppruni enska heitisins sé annar en að ofan greinir. Hann segir það af sömu rót og íslenska heitið og hafi sömu merkingu. Orðið gat áður fyrr merkt bogi en er nú fyrst og fremst notað yfir tegundina sem notuð var í boga. Þetta getur þó allt staðist og passað ef orðið er komið inn í forna germönsku frá Göllum.

Írsk gelíska

Á vefsíðunni A Letter from Ireland er grein sem heitir: The Yew Tree of Ireland. Þar er það haft til sannindamerkis um áhuga Íra á ývið að hið forna heiti eo, hefur varðveist í staðarnöfnum (sbr. Mayo hér að ofan), nöfnum ættbálka (tribe) og mannanöfnum. Á það jafnt við um eftirnöfn og skírnarnöfn. Meðal staðarnafna sem í greininni eru nefnd eru nöfnin Tyrone, sem upphaflega hét Tír Eoghain og Inishowen, sem upphaflega hét Inis Eoghain. Þarna sjáum við gelíska orðið eo í báðum örnefnunum.

Írska drengjanafnið Eoghan hafi verið við lýði á eyjunni grænu í margar þúsaldir samkvæmt áðurnefndri grein. Nafnið er borið fram eins og Owen, sem vel getur upphaflega verið sama nafnið en tíðkast meira í Englandi en á Írlandi og er þar ættarnafn. Bein þýðing þess er eitthvað í líkingu við „Fæddur af ýviðartré“. Þetta var mjög algengt nafn á sínum tíma og margir frægir leiðtogar og stríðsmenn Íra báru það. Í greininni segir að það sé sennilega þess vegna sem nafnið hafi ratað á heilu ættbálkana. Nefnd eru sem dæmi ættbálkarnir Cenél Eoghain og Eoghnachta í Munster. Svo hafa margir lesendur þessa pistils sjálfsagt gluggað í unglingabækurnar um Artemis Fowl. Þær eru eftir írska rithöfundinn Eoin Colfer. Nafn hans er greinilega af sömu rót sprottið.

Til er síða um merkingu sérnafna sem tíðkast á enskri tungu. Þar segir að öll ofangreind sérnöfn: Eoin, Eoghan og Owen sé úr írskri gelísku eins og við vissum nú þegar. Þar segir reyndar líka að þau tengist hebresku. Þar segir að merkingin sé allt önnur en að ofan greinir. Hún á að vera sú sama og er í John, Ian, Sean og fjölda annarra. Það eru sömu heiti og Jón og Jóhannes á íslensku og merkir upphaflega eitthvað í líkindum við „Guð er mikill“. Ekki verður annað séð en þetta geti sem best stangast á og við getum ekki skorið úr um hvaða tilgáta er rétt, eða hvort þetta sé allt saman bæði satt og rétt.

Þess má geta að til Íslands bárust fjölmörg heiti úr gelísku á landnámsöld. Má þar nefna mannanöfnin Melkorku og Kjartan. Einnig fuglsheitið jaðrakan sem undirritaður lærði í æsku að ætti að beygjast eins og Kjartan. Því er Árnastofnun ósammála. Svo bárust hingað ýmiss örnefni sem talin eru úr gelískum tungum. Má þar nefna orðið Skeið sem mun upphaflega hafa merkt flæðiland eða eitthvað álíka. Það getur vel passað bæði við Skeiðará á samnefndum sandi og Skeiðin á milli Hvítár og Þjórsár. Þrátt fyrir þessi dæmi og fjölmörg önnur um áhrif gelísku á íslensku virðist heitið Eo ekki hafa borist hingað, enda óx tréð ekki á Íslandi við landnám. Þetta hljóð er þó til í íslenskum örnefnum. Má þar nefna Jófriðastaði í Hafnarfirði sem sumir segja að hafi áður kallast Ófriðastaðir og þar er enn Ófriðastaðahóll. Ekki er hægt að útiloka að sérnafnið Jófriðarstaðir sé komið úr gelísku. Vel gæti verið að einhver hafi einfaldlega tekið heitið með sér frá Írlandi. Sama má segja um fleiri staðarnöfn sem hafa þetta hljóð. Ef til vill eru einhverjir staðir á landinu sem við viljum kenna við hesta (jór merkir hestur) sem upphaflega hafa verið kenndir við ývið ef fólk hefur tekið með sér sérnöfn frá gamla landinu. Slíkur flutningur sérnafna þekkist víða. Má nefna ýmiss örnefni sem Vestur-Íslendingar tóku með sér og eru nú hluti af vesturheimsku sem töluð er í Vesturheimi.

Jól

Skotland

Önnur fræg skosk hetja er William Wallace. Á leiði hans stendur mjög gamall ýviður eins og sjá má á meðfylgjandi mynd.

Fleiri frægir Skotar eiga sín tengsl við ývið. Sjálft höfuðskáld Skota, Walter Scott (1771 – 1832), hafði dálæti á þessum trjám og til eru lifandi tré sem talið er að hann hafi sjálfur gróðursett á sínum tíma nálægt landamærum Skotlands og Englands. Að auki orti hann um tegundina.

Jórvík

Latnesk tungumál

Slavneskar þjóðir hafa tekið upp þennan sama orðstofn. Pólverjar kalla tréð cis, Úkraínumenn, Slóvakar og Rússar tis og svo framvegis.

Hljóðfræði og rúnin ýr

Hvaða hljóð þessi rún átti að tákna upphaflega er eitthvað málum blandið og til eru nokkrar tilgátur. Hjá Þjóðminjasafninu er sagt að það tákni /ei/. Ef marka má Hafstein Hafliðason (2016) er hljóðið einhvers konar ei-hljóð eða blásið i-hljóð í frumgermönsku. Þetta hljóð virðist hafa orðið að /íð/ eða /ið/ Í norrænu. Þetta hljóð heldur sér nokkuð í sænsku þar sem ýviður heitir id eða idegran. Þetta forna heiti getur sem best, samkvæmt sömu heimild, tengst mörgum staðar- og mannanöfnum. Má þar nefna að æsir hittust á Iðavöllum. Iðunn er fulltrúi eilífrar æsku og endurnýjunar og svo má áfram telja. Nefna má Ydre kommúnu á Norður-Gautlandi, bæinn Ystad á Skáni og Idstedt í Norður-Þýskalandi. Hann tilheyrði áður Danmörku og hét þá Isted. Hafsteinn segir að um alla Vestur-Evrópu megi finna staðarnöfn sem tengd eru þessu forna heiti yfir ývið. Það er þó erfitt að fullyrða um það þar sem hljóðið hefur breyst og þróast. Það er ýmist táknað með y, ý, i, í eða ei eftir tungumálum og tímabilum (Hafsteinn 2016).