Hús dagsins: Freyvangur

Skammt ofan Laugalands, í fyrrum Öngulsstaðahreppi, um 14 km framan Akureyrar, er að finna eina af helstu menningarmiðstöðvum Eyjafjarðarsvæðisins. Freyvangur, í upphafi félagsheimili Öngulsstaðahrepps, var vígt 1957, en hefur sl. áratugi verið aðsetur samnefnds leikfélags, sem sett hefur hverja stórsýninguna á fætur annarri. Freyvangsleikhúsið hefur löngum verið orðlagt fyrir metnað og sýningar jafnan lofaðar í hástert af gagnrýnendum. Og það verðskuldað. Nú eru uppi áform um sölu Freyvangs og svo geti því farið, að leiksýningar og samkomur í Freyvangi heyri sögunni til. Þannig hillir undir viss vatnaskil í sögu þessa ágæta húss, enda þótt það muni standa áfram en hlutverk þess og kannski útlit og yfirbragð breytt. En kannski (og vonandi) verður ekkert úr þessum fyrirætlunum og Freyvangur og Freyvangsleikhúsið við lýði um ókomna tíð.

Fyrri hluta síðustu aldar sóttu íbúar Öngulsstaðahrepps samkomur sínar í þinghús hreppsins. Það hús var reist um 1905 og stóð í víðum hvammi sunnan Þverár, undir Þverárhöfða. Um miðja öldina var sú bygging komin að fótum fram og þótti orðið með öllu ófullnægjandi. Það var því snemma árs 1953 að með hreppsnefnd funduðu öll þau félög hreppsins, sem komið gætu að byggingu nýs félagsheimilis. Hófust nú samningaviðræður um hlutdeild hvers félags og lauk þeim í ágúst sama ár. Þau félög sem komu að byggingu hússins voru kvenfélögin Aldan og Voröld, Slysavarnarfélagið Keðjan, ungmennafélögin Árroðinn, Ársól og Væringjar ásamt Framfarafélaginu. Framkvæmdanefnd skipuðu þeir Garðar Halldórsson á Rifkelsstöðum, Jónas Þórhallsson á Stóra - Hamri og Kristinn Sigmundsson á Arnarhóli. Þess má geta að sá síðasttaldi var föðurafi þess sem þetta ritar. Það var svo 21. nóvember 1953 sem jarðvinna hófst. Nýja félagsheimilinu var valinn staður í landi Ytra Laugalands, í aflíðandi hlíð ofan þjóðvegarins, neðan Stekkjarhjalla (skv. Örnefnakorti LMÍ). Margir komu að byggingu hins nýja félagsheimilis en byggingu stýrðu þeir Sigfús Hallgrímsson og Þórður Friðbjarnarson. Tók sá síðarnefndi við af hinum fyrrnefnda. Tryggvi Sæmundsson sá um járnabindingu og þeir Jóhann Þórisson og Jóhannes Pétursson um múrverk. Miðstöðvar- og raflagnadeildir KEA sáu um þær framkvæmdir, sem að því laut, Ólafur Magnússon sá um uppsetningu miðstöðvarkerfis en Ingvi Hjörleifsson um raflögnina. Bræðurnir Kristján og Hannes Vigfússynir önnuðust málningarvinnu en innréttingar voru smíðaðar í Lundi og Slippstöðinni. Þess ber einnig að geta, að margir komu að byggingunni í sjálfboðavinnu og lögðu þar flestir íbúar sveitarinnar, karlar jafnt sem konur, hönd á plóg. Í upphafi var ákveðið að kostnaðurinn skyldi skiptast milli félaganna átta, hreppsins og annarra á þá leið að hreppurinn legði til 52% á móti hinum félagasamtökunum. Við vígslu skiptust þeir fjármunir, sem þessir aðilar höfðu lagt til á þessa leið: Hreppurinn 370 þúsund krónur, félögin átta 195 þúsund frjáls framlög 90 þúsund, Menningarsjóður KEA kr. 5000. Þá hafði félagsheimilasjóður lagt til 170 þúsund og fylgdi sögunni, að sá sjóður væri langt á eftir með sínar lögboðnu greiðslur. Vart þarf að taka fram, að mun dýrari hefði byggingin verið, ef ekki hefði verið sjálfboðavinnu þeirri, sem sveitungar sinntu af eljusemi og dugnaði. Fullbúin kostaði byggingin 1,5 milljónir. Ekki kann síðuhafi að snara þeirri upphæð á núvirði.  Nú munu skráðir eigendur hússins vera Eyjafjarðarsveit, Búnaðarfélag Eyjafjarðarsveitar, Kvenfélagið Aldan Voröld og ungmennafélagið Samherjar (ekki útgerðarfélagið Samherji) en raunar ríkir ákveðin óvissa um eignarhaldið.

Freyvangur er steinsteypuhús í tveimur álmum, önnur þeirra tvílyft með lágu, aflíðandi risi og sú fremri ein hæð með aflíðandi, einhalla þaki. Samkomusalur og húsvarðaríbúð er í hærri álmunni en í lægri álmunni m.a. anddyri, búningsherbergi, salerni, fatahengi, eldhús. Nú kann einhver að gera þá athugasemd, að samkomusalur með 7m lofthæð telst vitaskuld ekki tvílyftur; með tvö loft- en hluti álmunnar er sannanlega á tveimur hæðum. Veggir hússins eru múrhúðaðir og bárujárn á þaki en einfaldir lóðréttir póstar í gluggum. Gólfflötur hússins mun 445 m2 og lofthæð í sal 7 metrar. Í upphafi var leiksvið 60 m2 , salur 115 m2 og veitingastofa 50 m2 . Húsið mun að mestu óbreytt að ytra byrði frá upphaflegri gerð, þó mun þaki á framálmu hafa verið breytt lítillega um 1990. Á bakvið stendur geymsluhúsnæði, sem byggt mun árið 1963.

Vígsluhátíð Freyvangs var haldin á sumardaginn fyrsta, 25. apríl 1957. Um var að ræða mikil hátíðahöld, en þar voru samankomnir 350 manns. Veislustjóri var „yfirvald sveitarinnar“ Árni Jóhannsson en athöfnin hófst með guðsþjónustu sr. Benjamíns Kristjánssonar. Héldu margir ræður og mikið sungið og borð svignuðu undan kræsingum. Hið nýja félagsheimili Öngulsstaðahrepps, Freyvangur, var komið í gagnið. Efnt hafði verið til samkeppni innan sveitarinnar um nafn á nýja félagsheimilið og var tillaga Sigurpáls Helgasonar á Þórustöðum, um nafnið Freyvang, hlutskörpust. Fyrstu íbúar Freyvangs og húsverðir voru þau Theódór Kristjánsson og Guðmunda Finnbogadóttir. Bjuggu þau hér frá 1957 til 1965. Þess má líka geta, að tveir synir þeirra, Kristján Helgi og Ólafur Helgi gegndu einnig stöðu húsvarðar, Kristján frá 1972 til 1974 og Ólafur frá 1981-88.

Ef „Freyvangur“ eða „Freyvangi“ er flett upp á gagnagrunninum timarit.is birtast alls um 2500 niðurstöður, mestmegnis auglýsingar um hina ýmsa viðburði og leiksýningar. Ef þessari tölu er deilt með aldursárum Freyvangs (65) fæst út, að Freyvangur hefur að jafnaði birst í prentmiðlum 40 sinnum á ári frá byggingu. Svo ljóst má vera, að alla tíð hefur verið nóg að gerast í Freyvangi. Á fyrstu árum má sjá þar auglýsta dansleiki, sem og héraðsmót. (Um svipað leyti og Skapti Ólafsson söng um héraðsmótin) Þá stóðu bæði Sjálfstæðis- og Framsóknarmenn fyrir mótum, fundum og viðburðum þarna, þannig að segja má, að Freyvangur hafi verið þverpólítískur samkomustaður. Líkt og tíðkast með félagsheimili var Freyvangur auðvitað miðpunktur samkvæmis- og félagslífs Öngulsstaðahrepps: Þorrablót, jólaskemmtanir, árshátíðir, tónleikar og aðrar slíkar samkomur. Með sameiningu hreppana þriggja framan Akureyrar um áramótin 1990-91 breyttust forsendur alls þessa nokkuð. Freyvangur var einnig nýttur sem skólahúsnæði um nokkurra ára skeið, eða veturna 1967-69 og 70-71. Um var að ræða sérstakan unglingaskóla Öngulsstaðahrepps en honum var sjálfhætt 1971 þegar Hrafnagilsskóli var stofnsettur. Þess má geta, að á þeim tíma var vegalengdin milli Freyvangs og Hrafnagils um 30 kílómetrar, þar eð næstu brýr yfir Eyjafjarðará voru Hólmabrýrnar sunnan Akureyrarflugvallar eða Stíflubrú við Möðruvelli fram. Miðbrautin, milli Laugalands og Hrafnagils, kom löngu síðar en með henni styttist þessi leið h.u.b. tífalt.

Það sem e.t.v. hefur haldið merkjum Freyvangs hæst á lofti hin síðari ár, og raunar áratugi er hið rómaða Freyvangsleikhús. Leikverk hafa verið sett upp í Freyvangi frá byggingu hússins en stofnfundur leikfélags í Öngulsstaðahreppi var haldinn þann 9. apríl 1962. Formleg leiklistarstarfsemi í húsinu á þannig 60 ára afmæli um svipað leyti og þetta er ritað. Leikfélag Öngulstaðahrepps var að einhverju leyti forveri Freyvangsleikhússins sem nú heitir svo. Sem áður segir nær saga leiklistar í Freyvangi raunar lengra aftur, en leikrit höfðu verið sýnd í Freyvangi frá vígslu hússins eða þar um bil. Það yrði auðvitað alltof langt mál að telja upp öll þau verk sem Freyvangsleikhúsið hefur sett upp gegnum tíðina, en síðustu ár og áratugi hefur leikfélagið sett upp mörg sígild og vinsæl verk. Má þar nefna t.d. Dagbók Önnu Frank, Góða dátann Svejk, Fiðlarann á þakinu, Fló á skinni auk þess sem leikfélagið er ötult við að setja upp barnasýningar en m.a. hafa Lína Langsokkur, Emil í Kattholti og Dýrin í Hálsaskógi farið á fjalir Freyvangsleikhússins á sl. áratug eða svo. Þegar þetta er ritað sýnir Freyvangsleikhúsið Kardemommubæinn. Að auki hefur Freyvangsleikhúsið sett upp ýmis frumsamin leikverk, eða leikrit samin sérstaklega fyrir og frumsýnd í Freyvangi. Freyvangsleikhúsið hefur löngum verið rómað fyrir metnað og sýningar þess jafnan hlotið einróma lof og notið mikilla vinsælda. Síðuhafi fullyrðir, að Freyvangsleikhúsið sé ein af helstu menningarstofnunum Eyjafjarðarsvæðisins og jafnvel Norðurlands alls.

En nú munu blikur á lofti. Tíðindi hafa borist af hugsanlegri sölu Freyvangs og framtíð þessa stórmerka og rótgróna leikfélags jafnvel í tvísýnu. Félaginu mun raunar hafa boðist önnur aðstaða, nánar tiltekið Laugarborg við Hrafnagil, en starfseminni mun þó svo gott sem sjálfhætt, ef félagið missir húsið. (Það þætti nú líklega sérstakt, ef selt yrði ofan af Þjóðleikhúsinu og því gert að gera sér Hörpuna eða Háskólabíó að góðu!). Auðvitað er það skiljanlegt, að sveitarfélagið leiti leiða til fjáröflunar við uppbyggingu innviða og auðvitað margt hægt að gera, íbúum Eyjafjarðarsveitar til hagsbóta, fyrir andvirði Freyvangs. Það væri hins vegar synd ef Freyvangsleikhúsið legði upp laupana vegna sölu hússins. Og tæpast mun áhugaleikfélag sitja á slíkum fjármunum, að það geti fest kaup á húsinu og sinnt viðhaldi. (Uppsett verð mun um 65 milljónir). Nú mun liggja fyrir samningur til tveggja ára um áframhaldandi leigu félagsins á húsnæðinu og er það svo sannarlega vel.

Freyvangur er látlaust en glæst hús og í góðri hirðu. Túnið framan við er umgirt trjágróðri en á síðustu árum hafa trjágróður skógar sett æ meiri svip á fyrir blómlegar og grösugar sveitir Eyjafjarðar. Freyvangur og öll hin gömlu félagsheimili um sveitir landsins eiga að sjálfsögðu að hljóta hátt varðveislugildi, ef ekki friðun. Oft er um að ræða stórkostlegar byggingar hvað byggingarlist varðar en menningarsögulegt gildi Freyvangs og sambærilegra húsa hlýtur að vera ótvírætt. En auk þess sem friða ætti bygginguna Freyvang væri ekki síður mikilvægt að varðveita þá merku menningarstofnun sem þar á skjól og tryggja þar áframhaldandi starf. Meðfylgjandi myndir eru teknar 13. júní 2020 og 29. mars 2022.

Gula örin bendir nokkurn veginn á staðinn, þar sem fyrrum þinghús Öngulsstaðahrepps, forveri Freyvangs, stóð í Þverárhvammi. Myndin er yfirlýst af síðdegis-síðvetrarsól- en greina má Þverá í baksýn. Í forgrunni eru viðgerðir á brúarstokki, en landfyllingin yfir honum- brúarmannvirkið yfir Þverá, gaf sig undan ofsafengnum vatnavöxtum sl. sumar. Af þinghúsinu er það að segja, að því var breytt í hlöðu og útihús en stóð síðustu árin eða áratugina ónotað og opið fyrir veðri og vindum. Það var jafnan við jörðu um 2015, líkast til orðið það ónýtt að viðgerð var ekki raunhæf.

Arnór Bliki Hallmundsson er kennari við Verkmenntaskólann á Akureyri - og grúskari.

_ _ _

Heimildir:
Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Upplýsingar um byggingaframkvæmdir, fjármögnun og forsögu er að mestu fengin úr forsíðufrétt og ítarlegri Dags, 27. apríl 1957: Stórglæsilegt félagsheimili í Öngulsstaðahreppi vígt með hátíðlegri athöfn fyrsta sumardag. (Ekkert nafn er skrifað undir greinina) Vísað er beint í aðrar heimildir í tenglum í texta.

Þá þakka ég öllum þeim, sem veittu mér upplýsingar, á Facebook-hópnum Öngulsstaðahreppur hinn forni.