Spennandi tími eftir hremmingar hrunsins
Menningarfélagið Hraun ehf., sem vinnur að því að heiðra minningu Jónasar Hallgrímssonar á fæðingarstað hans, Hrauni í Öxnadal, þurfti á ákveðnum tímapunkti að láta Íslandsbanka í té hluta af jörðinni í kjölfar bankahrunsins, ellegar eiga á hættu að missa jörðina alla.
Eins og Akureyri.net sagði frá í gær skilaði nefnd sem mennta- og viðskiptaráðuneytið skipaði árið 2023 nýlega af sér tillögum um uppbyggingu að Hrauni. Nýleg viljayfirlýsing mennta- og viðskiptaráðherra um uppbyggingu á staðnum, í takt við tillögur nefndarinnar vekur meira en von í brjósti um að markmið menningarfélagsins verði loks að veruleika.
Gömul mynd af íbúðarhúsinu að Hrauni í myndasafni Minjasafnsins á Akureyri. Þar sem íbúðarhúsið er í dag var áður torfbær sem Jónas Hallgrímsson fæddist í.
Gleðifréttir fyrir Menningarfélagið Hraun
Hanna Rósa Sveinsdóttir, formaður Menningarfélagsins Hrauns, kom í stjórn félagsins í maí 2013 og hefur verið formaður síðan þá. Hún veit því hversu gleðilegar fréttir þetta eru fyrir félagið. „Þegar maður var búin að velkjast í nokkur ár bara í því að reyna að koma fjármálum félagsins fyrir vind, þá verð ég að játa að ég var farin að þreytast í þeirri baráttu. En núna þegar verkefnið er að fara af stað og maður finnur þennan áhuga frá hálfu stjórnvalda, og kraftinn frá þessum hönnuðum sem við erum að vinna með og hinum í verkefnastjórninni þá tendrast maður ósjálfrátt með. Og ég verð að segja að sú vinna sem við náðum að klára á ekki lengri tíma, fór fram úr mínum björtustu vonum. Ég er mjög ánægð með þær tillögur sem við í verkefnastjórninni skiluðum af okkur,“ segir Hanna Rósa.
Hanna Rósa hefur verið formaður Menningarfélagsins Hrauns í 12 ár. Fjármál félagsins fóru í hnút í bankahruninu en nú eru spennandi tímar framundan hjá félaginu.
Mitt uppáhaldsorð eftir Jónas er sálarylur, það er mjög fallegt íslenskt orð. Það er einhver hlýja í þessu orði, eitthvað sem við þurfum öll á að halda. Því ef við höfum ekki yl í sálinni þá líður okkur ekki vel.
Menningarsjóður íslenskra sparisjóða bakhjarl félagsins
Akureyri.net fékk Hönnu Rósu til þess að rifja upp sögu Menningarfélagsins Hrauns en saga þess hefur ekki bara verið dans á rósum. Tvísýnt var um tíma um framtíð félagsins vegna ógreiddra framlaga til þess í tengslum við uppbyggingu á jörðinni á árunum 2003-2007 en þessi framlög urðu að fjárskuld í bankahruninu, sem tók félagið langan tíma að leysa úr. „Menningarfélagið Hraun í Öxnadal ehf. var stofnað árið 2003 með þann megintilgang að reka fræðasetur að Hrauni í minningu Jónasar Hallgrímssonar, kynna verk hans og stofna fólkvang í landi Hrauns. Menningarsjóður íslenskra sparisjóða var einn af stofnhluthöfum í Hrauni á sínum tíma en einnig átti sveitarfélagið Hörgársveit hlut í félaginu, KEA og nokkur fjöldi einstaklinga. Á fyrstu árum félagsins náði félagið að kaupa jörðina Hraun í Öxnadal, sem fór í eyði árið 1998, og byrja þar ákveðna uppbyggingu. Það þurfti t.d. að fara í miklar viðgerðir á íbúðarhúsinu sem reist var árið 1933, en Menningarsjóður íslenskra sparisjóða, sem var aðalbakhjarl félagsins, hafði lofað ákveðnu fjármagni til uppbyggingarinnar,“ rifjar Hanna Rósa upp.
Hraun í Öxnadal er hluti af áfangastaðaáætlun Norðurlands sem eitt forgangsverkefna Hörgársveitar. Mynd: Facebooksíðan Hraun í Öxnadal - Jónasarsetur
Loforð um fjárframlag varð að skuld
Rétt fyrir hrunið var farið í framkvæmdir á íbúðarhúsinu og árið 2007 var opnuð þar minningarstofa um Jónas. Sama ár var stofnað til fólkvangs í Hrauni og göngukort gefið út um svæðið. „Ólafur Ragnar Grímsson, þáverandi forseti, kom og opnaði minningarstofuna sem var staðsett í tveimur stofum í húsinu. Þar var sett upp sýning um Jónas og gert ráð fyrir að hún yrði opin almenningi yfir sumartímann. Þá átti líka að vera fræðimannaíbúð á efri hæðinni. En svo kemur hrunið og það kippir fótunum algjörlega undan þessu verkefni. Framlög hættu að berast frá Menningarsjóði íslenskra sparisjóða og hann þurrkast út í hruninu. Og það sem verra var að eftir stendur skuld vegna uppbyggingarinnar, en skuldin var í raun uppsöfnuð ógreidd framlög frá Mennningasjóði sparisjóðanna,“ segir Hanna Rósa og heldur áfram; „Þetta var erfiður og þungur róður í mörg ár. Á félaginu hvíldu skuldir sem voru tilkomnar vegna kaupa á jörðinni og endurbóta á húsum og umhverfinu. Þær áttu að greiðast niður með árlegum framlögum frá Menningarsjóðnum. En í öllum þessum ólgusjó hrunsins þá lendir þessi skuld inn á borði Íslandsbanka og var vaxtareiknuð í topp, skuld sem var í raun tilkomin vegna ógreiddra framlaga frá aðalbakjarli og kjölfestuhluthafa í Hrauni ehf. Þannig að skuldin bara óx og óx og nam um 31 milljón króna. Þetta var skelfilegt fyrir svona lítið menningarfélag eins og okkur,“ segir Hanna Rósa.
Íslandsbanki eignaðist 12 hektara af Hrauni í Öxnadal á sínum tíma. Á móti felldi bankinn niður skuld sem orðið hafði til í hruninu en skuldin var í raun uppsöfnuð ógreidd framlög frá Mennningasjóði íslenskra sparisjóða, sem var aðalbakhjarl Menningarfélagsins Hrauns. Íslandsbanki seldi síðar þennan skika.
Gáfu landskika á móti skuldaniðurfellingu
Stjórn menningarfélagsins reyndi að ná samningum við stjórn innan Íslandsbanka sem sá um ráðstafanir á eignum og skuldum eftir hrun en mætti litlum skilningi á stöðunni sem komin var upp. „Það var engin leið að fá þetta niðurfellt, nema við settum landskika á móti. Þannig skuldajöfnuðum við þetta við bankann. Íslandsbanki eignaðist sem sagt um 12 hektara, sem bankinn er svo búinn að selja aftur núna,“ segir Hanna Rósa. Á móti gaf bankinn eftir eignahlut sinn í félaginu og afsalaði Hörgársveit sinn hluta af hlutafé félagsins. Til þess að gera langa sögu stutta þá náði félagið smátt og smátt að greiða úr minni skammtímaskuldum. Þá var líka brugðið á það ráð að taka niður sýninguna um Jónas, sem sett hafði verið upp í stofum íbúðarhússins, og leigja íbúðarhúsið út á sumrin í orlofsleigu til stéttarfélaga. Leigan hefur dugað til þess að standa undir föstum rekstrargjöldum af jörðinni og húsakosti.
Á félaginu hvíldu skuldir sem voru tilkomnar vegna kaupa á jörðinni og endurbóta á húsum og umhverfinu. Þær áttu að greiðast niður með árlegum framlögum frá Menningarsjóðnum. En í öllum þessum ólgusjó hrunsins þá lendir þessi skuld inn á borðið Íslandsbanka og var vaxtareiknuð í topp, skuld sem var í raun tilkomin vegna ógreiddra framlaga frá aðalbakjarli og kjölfestuhluthafi í Hrauni ehf.
Menningar- og viðskiptaráðuneyti hefur lagt fram tillögu til þingsályktunar um bókmenntastefnu fyrir árin 2024-2030. Meðal aðgerða er að stuðla að fjölbreyttu samstarfi stofnana og félaga sem vinna með íslenskar bókmenntir og menningararf með það að markmiði að bæta miðlun og auka nýsköpun fyrir íslenskan almenning og erlenda gesti. Áfangastaðurinn Hraun er hugsaður sem ein heild, sem sagt bæði bæjarstæðið og fólkvangurinn. Hin stórkostlega náttúra staðarins mun mynda umgjörð fyrir upplifun, menningu, fræðslu og útivist. Mynd: Kollgáta
Þingsályktunartillaga árið 2017 um uppbyggingu
„Þegar við vorum loks búin að greiða allar okkar skuldir upp þá var farið að reyna að koma upphaflega verkefni félagsins áfram, þ.e.a.s. að gera Hraun að menningarmiðju í minningu Jónasar Hallgrímssonar. Við fórum að tala við þingmenn og ráðherra en sveitarstjórnarmenn í Hörgársveit hafa alla tíð verið mjög iðnir við að taka málið upp við þingmenn kjördæmisins. Við vorum svo heppin að fá Valgerði Gunnarsdóttur inn í stjórn Hrauns en hún var einnig alþingismaður Norðausturkjördæmis á árunum 2013 til 2017. Fyrir hennar tilstilli og annarra þingmanna í kjördæminu þá náðist árið 2017 þverpólitísk samstaða um þingsályktunartillögu á Alþingi þess efnis að heiðra minningu Jónasar Hallgrímssonar með uppbyggingu á Hrauni og gera hann að minningar- og áfangastað sem væri aðgengilegur almenningi. Þetta var stór áfangi.“
Það sem hefur síðan gerst í málefnum Hrauns byggir alfarið á þessari ályktun og samþykkt þingsins og í mars 2023 komst loks alvöru hreyfing á hlutina. „Þá kom Lilja Alfreðsdóttir, þáverandi menningar- og viðskiptaráðherra, í heimsókn og hitti stjórn félagsins og hluta af sveitarstjórn Hörgársveitar í Hrauni. Hún var mjög áhugasöm um þetta verkefni og það verða ákveðin vatnaskil með þessari heimsókn hennar,“ segir Hanna Rósa en í kjölfar heimsóknarinnar skipar ráðherra sjö manna verkefnastjórn til þess að koma með tillögur að uppbyggingu á svæðinu. Tillögur verkefnastjórnar voru kynntar fyrir Lilju fyrir tæpum þremur mánuðum síðan og skrifaði Lilja í kjölfarið undir viljayfirlýsingu þess efnis að haldið yrði áfram með uppbyggingu á staðnum samkvæmt tillögum verkefnastjórnarinnar.
Stefnt er að því að nýta gamla hlöðu og fjárhús sem gestastofu í Hrauni, en þessi húsakynni voru byggð um miðja síðustu öld. Í gestastofunni stendur til að koma upp fyrir þjónustu við gesti, þ.e.a.s snyrtingum, einfaldri veitingasölu, upplýsingamiðstöð, fjölnotasal og síðast en ekki síst, metnaðarfullri sýningu. Mynd: Ásta Olga Magnúsdóttir
Bætt aðkoma og gestastofa
Næsta skref í málinu er að klára hönnun á gestastofunni og er búið að tryggja fjármagn í þann verkþátt skv. fjárlögum 2025. Þá mun Gagarín halda áfram með vinnu er tengist miðlunarþættinum en fyrirtækið fékk fjögurra milljón króna styrk úr Hönnunarsjóði Íslands til að þróa hugmyndirnar áfram. Þá hefur menningarfélagið sótt um fjármagn í Framkvæmdasjóð ferðamanna fyrir bílastæði og aðkomu, en grunnurinn að verkefninu er að sögn Hönnu Rósu bætt aðkoma að svæðinu og gestastofan. „Bílastæðið verður staðsett aðeins frá bænum inn á heimatúni. Í framkvæmdinni felst einnig landmótun sem dregur úr ásýnd ökutækja þegar horft er heim að Hrauni. Bílastæðið verður því ekki æpandi í landslaginu,“ segir Hanna Rósa.
Að lokum er ekki hægt annað en að spyrja Hönnu Rósu að því hvort hún sé sjálf mikill aðdáandi Jónasar. „Ég er sagnfræðingur og hef unnið lengi í safnageiranum. Ég hef því nálgast þetta verkefni út frá því sjónarhorni. Ég var enginn sérstakur Jónasar aðdáandi áður, en hann grær á mann. Mörg ljóðin hans eru mjög falleg og þau eru sungin endalaust bæði í gleði og sorg. Fólk áttar sig líklega ekkert á því að það er að syngja texta eftir Jónas. En það sem ég hef dregist hvað mest að er nýyrðasmíðin hans. Mér finnst þessi orðsnilli hans svo aðdáunarverð og orð hans eru svo gagnsæ. Mitt uppáhaldsorð eftir Jónas er sálarylur, það er mjög fallegt íslenskt orð. Það er einhver hlýja í þessu orði, eitthvað sem við þurfum öll á að halda. Því ef við höfum ekki yl í sálinni þá líður okkur ekki vel.“